Udzielenie spółce pożyczki, w porównaniu z podwyższeniem kapitału czy wnoszeniem dopłat, umożliwia, poza analogicznym efektem w postaci zapewnienia firmie kapitału, uzyskać także szereg dodatkowych korzyści.
Po pierwsze pozwala na uniknięcie sformalizowanej, a w pewnym zakresie i kosztownej, procedury związanej z koniecznością podejmowania stosownych uchwał w spółce oraz ponoszeniem różnych opłat, w tym notarialnych. Po drugie pozwala na zmniejszenie obciążeń z tytułu podatku od czynności cywilnoprawnych.
Wniesienie wkładu gotówkowego oraz dopłaty są traktowane jako zmiana umowy spółki i podlegają opodatkowaniu tym podatkiem według stawki 0,5%. Natomiast pożyczki udzielane przez wspólnika (akcjonariusza) spółce kapitałowej są z tego podatku zwolnione. Kolejną zaletą finansowania wierzycielskiego w stosunku do udziałowego jest możliwość odzyskania kapitału w przypadku ogłoszenia upadłości podmiotu, bowiem wierzytelności z tytułu udzielonych spółce pożyczek będą podlegać zaspokojeniu na równi z pozostałymi wierzytelnościami. Poza tym istnieje możliwość konwersji długu z tytułu pożyczek na kapitał zakładowy w spółce. Kolejną zaletą jest możliwość otrzymywania odsetek od udzielonej pożyczki w miejsce potencjalnej dywidendy. Odsetki będą wypłacane niezależnie od wysokości zrealizowanego wyniku finansowego. Natomiast dywidenda może być wypłacona dopiero wtedy, kiedy wynik będzie dodatni. Dodatkowo płatności z tytułu odsetek od pożyczki mogą być dokonywane przez spółkę przez cały rok, np. w odstępach miesięcznych, dywidenda zaś co do zasady jest wypłacana po zakończeniu roku obrotowego. W końcu, ten rodzaj finansowania pozwala na osiągnięcie określonych korzyści podatkowych polegających na możliwości zaliczenia wypłaconych odsetek do kosztów uzyskania przychodów.
Niedostateczna kapitalizacja
Zakres konkretnych korzyści podatkowych będzie zróżnicowany w zależności od wielkości wypłacanych odsetek oraz osiąganego przez spółkę przychodu. Niemniej jednak w połączeniu z pozostałymi ww. zaletami, wpływa na atrakcyjność tego sposobu finansowania działalności podmiotów gospodarczych. Może to prowadzić do sytuacji, w której podstawą finansowania działalności podmiotu są pożyczki od udziałowców, przy minimalnych, wymaganych przez przepisy Kodeksu spółek handlowych, wpłatach na kapitał zakładowy. Takie zjawisko jest określane mianem niedostatecznej kapitalizacji i przez ustawodawcę podatkowego uznawane za niekorzystne z punktu widzenia wpływów podatkowych.
Żeby zapobiec temu zjawisku, w wielu państwach wprowadzono specjalne regulacje, które mają je ograniczyć. Stosowne przepisy w tym zakresie wprowadzono również do polskiej ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. nr 21 poz. 86 ze zm.), dalej p.d.o.p. Polskie przepisy zawierają określenie dopuszczalnego progu zadłużenia w stosunku do wielkości kapitału zakładowego, którego przekroczenie powoduje, że tylko określona część zapłaconych odsetek będzie stanowić koszt uzyskania przychodu w spółce. Zasady obliczania wielkości odsetek, które mogą być zaliczone do kosztów uzyskania przychodów, szczegółowo uregulowano w artykułach 16 ust. 1 pkt 60 i 61 oraz art. 16 ust. 6, 7, 7a oraz 7b p.d.o.p.
Pożyczki po 1.01.2005 r.
Problematyka nieuznawania za koszt uzyskania przychodów odsetek od pożyczek lub kredytów udzielonych w warunkach niedostatecznej kapitalizacji, która dotyczy spółek z o.o. oraz spółek akcyjnych, nabrała szczególnego znaczenia od 1 stycznia 2005 r. Do końca 2004 r. przepisy dotyczące odsetek wypłacanych w warunkach niedostatecznej kapitalizacji nie znajdowały zastosowania do pożyczek lub kredytów udzielonych przez podatników posiadających miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium Polski. Od 1 stycznia 2005 r. omawiane reguły rozszerzono na wszystkie podmioty. Powyższa zmiana jest wynikiem dostosowania polskich przepisów do wymogów wynikających z prawa Unii Europejskiej, odnoszących się do równego traktowania podmiotów. Odmienne traktowanie pod względem podatkowym pożyczek zawartych przez podatników krajowych i zagranicznych stanowiłoby naruszenie tych reguł i prowadziłoby do niedopuszczalnej dyskryminacji. W odniesieniu do zaliczania do kosztów odsetek udzielonych w warunkach niedostatecznej kapitalizacji, niedopuszczalność różnicowania sytuacji podatników podkreślił Europejski Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z 12 grudnia 2002 r. w sprawie „Lankhorst-Hohorst” (sprawa C-324/00) oraz w wyroku z 18 września 2003 r. w sprawie „Bosal Holding” (sprawa C-168/01). Z uwagi na treść art. 43 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, państwa członkowskie muszą tak ukształtować swoje przepisy podatkowe, aby nie wystąpiła dyskryminacja podatników ze względu na położenie ich siedziby.
Kiedy odsetki nie stanowią kosztu uzyskania przychodu?
Zgodnie z przepisami p.d.o.p., w przypadku udzielenia pożyczki lub kredytu przez podmiot krajowy bądź zagraniczny odsetki nie będą stanowić kosztu uzyskania przychodów w spółce wypłacającej, w takiej części, w jakiej pożyczka przewyższa określoną w ustawie wysokość zadłużenia tej spółki. Wskazane ograniczenie możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów odsetek od pożyczki (kredytu) znajduje zastosowanie w przypadku, kiedy:
1) spółka otrzymała pożyczkę od podmiotu powiązanego z nią kapitałowo oraz
2) wartość zadłużenia wobec podmiotów kapitałowo powiązanych ze spółką przekroczy trzykrotność jej kapitału zakładowego.
Ustalenie wielkości udziału w kapitale
Pierwszy z warunków dotyczący otrzymania pożyczki (kredytu) od podmiotu powiązanego zostanie spełniony, jeżeli wystąpi jedna z trzech przedstawionych niżej sytuacji:
• spółka otrzymuje pożyczkę od udziałowca (akcjonariusza) posiadającego nie mniej niż 25% udziałów (akcji);
• spółka otrzymuje pożyczkę od udziałowców (akcjonariuszy) posiadających łącznie nie mniej niż 25% udziałów (akcji);
• spółka otrzymuje pożyczkę od innej spółki w sytuacji, gdy w obu podmiotach ten sam udziałowiec (akcjonariusz) posiada nie mniej niż po 25% udziałów (akcji).
Analiza wskazanych warunków prowadzi do wniosku, że zastosowanie przepisów o niedostatecznej kapitalizacji ma miejsce tylko do pożyczek udzielanych przez podmioty ze ściśle określonego kręgu. Przepisy te nie znajdą zastosowania w przypadkach, w których pożyczka zostanie udzielona przez podmiot powiązany spoza wyżej wskazanego kręgu, np. spółkę nadrzędną na spółką udzielającą pożyczki.
Obliczanie wskaźnika procentowego
Wskaźnik procentowy dotyczący posiadanych przez udziałowców (akcjonariuszy) udziałów (akcji) w spółce określa się na podstawie liczby praw głosu, jakie w związku z posiadanymi udziałami (akcjami) przysługują tym udziałowcom (akcjonariuszom). O istnieniu powiązań kapitałowych o określonej wysokości decyduje zatem nie ilość posiadanych udziałów, ale faktyczny zakres uprawnień udziałowca (akcjonariusza) w odniesieniu do praw głosu, pozwalających oddziaływać na sprawy spółki na zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu. W przepisach KSH dotyczących spółek z o.o., umowa spółki może przewidywać udziały o szczególnych uprawnieniach, z tym że w przypadku uprzywilejowania w odniesieniu do praw głosu nie można przyznać uprawnionemu więcej niż trzy głosy na jeden udział (art. 174 § 2 i § 4 k.s.h.). Podobna sytuacja występuje w spółkach akcyjnych. Spółka akcyjna może wydawać akcje o szczególnych uprawnieniach, np. w zakresie prawa głosu. Te uprawnienia powinny być określone w statucie, a akcje muszą być imienne. Uprzywilejowanie w zakresie prawa głosu nie dotyczy jednak spółek publicznych. Jednej akcji nie można przyznać więcej niż dwa głosy, a w przypadku zamiany takiego waloru na akcję na okaziciela uprzywilejowanie wygasa (art. 351 § 1-2 oraz art. 352 k.s.h.). Oznacza to, że w przypadku wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w której posiada 10% udziałów uprzywilejowanych co do praw głosu w wysokości 3 głosów na jeden udział, zostanie spełnione kryterium powiązania w wysokości nie mniejszej niż 25% praw głosów, jeżeli tylko na pozostałe udziały będzie przypadać po jednym głosie. Na ogólną liczbę 120 głosów wspólnik będzie posiadał 30, co stanowi dokładnie 25% wszystkich praw.
Co jest pożyczką?
Dla potrzeb przepisów o niedostatecznej kapitalizacji, w sposób szczególny zostało zdefiniowane pojęcie 'pożyczki'. Za pożyczkę uznaje się nie tylko typowe umowy pożyczki, o których mowa w art. 720 ustawy z 23 kwietnia 1964 Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.), gdzie dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy. Pożyczką jest również emisja papierów wartościowych o charakterze dłużnym, depozyt nieprawidłowy lub lokata. Rozszerzenie definicji pożyczki dla celów niedostatecznej kapitalizacji wynika z faktu, że spółki mogą w miejsce pożyczek korzystać z innych instrumentów dłużnych, które prowadzą do identycznych efektów ekonomicznych. Stąd też ustawodawca podatkowy ustanowił jednolite zasady traktowania tych instrumentów, żeby zapobiec obchodzeniu wskazanych przepisów.
Jak liczyć wartość zadłużenia?
Druga z przesłanek, warunkująca ograniczenie możliwości zaliczenia odsetek do kosztów uzyskania przychodu, określa, że wartość zadłużenia musi przekroczyć trzykrotność kapitału zakładowego. Zgodnie z przepisami ustawy przy obliczaniu 'wartości zadłużenia' wobec podmiotów powiązanych, na wartość tego zadłużenia wpływają nie tylko zobowiązania wobec udziałowców udzielających pożyczki, ale także zobowiązania wobec innych udziałowców powiązanych kapitałowo, jeżeli ich łączny udział w kapitale danego podmiotu wynosi co najmniej 25%. Takie stanowisko potwierdza Ministerstwo Finansów, które w piśmie z 17.03.2000 r. nr PB4/AK-802-624/71/00 (opubl. Serwis Podatkowy z 2001 r., nr 8, s. 44) wskazało, że w przepisach art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 p.d.o.p. mowa jest o zadłużeniu, a nie o zadłużeniu z jakiegoś jednego, określonego tytułu. Z tego też względu przepis ten znajduje zastosowanie w sytuacji wypłaty odsetek od pożyczek (kredytów), kiedy zadłużenie spółki z jakiegokolwiek tytułu wobec podmiotów powiązanych przekroczy trzykrotność kapitału zakładowego. Wielkość tego zadłużenia oblicza się na dzień zapłaty odsetek od pożyczki bądź kredytu, co oznacza, że wartość będzie zmienna i w pewnym zakresie podatnik ma wpływ na wielkość zadłużenia.
Jeżeli podatnik ma zadłużenie z tytułu pożyczki oraz z tytułu innych transakcji, np. handlowych, w pierwszej kolejności może dokonać spłaty z tytułu transakcji handlowych, a następnego dnia z tytułu odsetek, kiedy wskaźnik zadłużenia będzie niższy.
Obliczanie wielkości kapitału zakładowego
Dodatkowo przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych zawierają szczególną regulację dotyczącą określania wielkości kapitału zakładowego. Jest to odrębna od przewidzianego w przepisach KSH metoda obliczania wielkości tego kapitału. Dla potrzeb podatku dochodowego od osób prawnych dokonuje się obliczeń z uwzględnieniem korekt w stosunku do wielkości przewidzianych w umowie spółki i uwidocznionych w Krajowym Rejestrze Sądowym. Zgodnie z art. 16 ust. 7 p.d.o.p. wartość tę określa się bez uwzględnienia:
• tej części kapitału, jaka nie została faktycznie przekazana na ten kapitał oraz
• tej części, jaka została pokryta wierzytelnościami z tytułu pożyczek (kredytów) i z tytułu odsetek od tych pożyczek (kredytów), przysługujących udziałowcom (akcjonariuszom) wobec spółki, czyli kapitał pochodzący z konwersji zadłużenia spółki na jej kapitał zakładowy,
• a także tej części, jaka została pokryta wartościami niematerialnymi lub prawnymi, od których nie dokonuje się odpisów amortyzacyjnych zgodnie z art. 16a-16m p.d.o.p. (np. prawem wieczystego użytkowania gruntu).
Odsetki wyłączone z kosztów uzyskania przychodu
Jeżeli zatem zostaną spełnione omówione wyżej warunki, wówczas kosztem uzyskania przychodu nie będzie ta część odsetek, która została wyliczona od części zadłużenia przekraczającej trzykrotność kapitału zakładowego. Wyliczenia wartości zapłaconych odsetek, które nie stanowią kosztu uzyskania przychodu, można dokonać na podstawie wzoru 1.
Przykład:
W przypadku pożyczki o wartości 500 000 zł udzielonej spółce, której kapitał zakładowy wynosi 50 000 zł, z zapłaconej przez spółkę kwoty odsetek w wysokości 50 000 zł, z kosztów uzyskania przychodu zostanie wyłączona kwota 35 000 zł. Wyliczenie wskazanej kwoty po podstawieniu do przedstawionego wyżej wzoru przedstawia się następująco (wyliczenie 1).
W zależności od poziomu zadłużenia wobec udziałowca lub udziałowców, wartość odsetek niestanowiących kosztów uzyskania przychodu może się zwiększyć. Jeżeli, tak jak w przykładzie, obok samej pożyczki w wysokości 500.000 zł wystąpi dodatkowo, na dzień zapłaty odsetek, zadłużenie wobec udziałowca z tytułu transakcji handlowych w wysokości 150.000 zł, wówczas cała kwota zapłaconych odsetek nie będzie stanowić kosztu uzyskania przychodu, co przedstawia wyliczenie 2.
Pożyczka (kredyt) dotycząca środka trwałego
Sytuacje, w których przepisy o niedostatecznej kapitalizacji powinny znajdować zastosowanie, w praktyce mogą budzić wątpliwości. Z przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych nie wynika bowiem jasno, czy wyłączeniu z kosztów uzyskania przychodów podlegają odsetki od pożyczki (kredytu) zaciągniętego na nabycie lub wytworzenie środka trwałego, które zwiększyły wartość początkową tego środka. Zgodnie z przepisami ustawy, odsetki od pożyczki (kredytu) zaciągniętej na zakup lub wytworzenie środka trwałego - zarówno naliczone, jak i naliczone i zapłacone do dnia przyjęcia środka trwałego do używania - zwiększają jego wartość początkową. Następnie poprzez zaliczenie odpisów amortyzacyjnych do kosztów uzyskania przychodu wartość odsetek, która zwiększyła wartość początkową środka trwałego, będzie wpływać na zwiększenie tych kosztów. Według Ministerstwa Finansów wielkość odpisów amortyzacyjnych powinna być w tym zakresie zmodyfikowana (zmiana interpretacji indywidualnej z 04.08.2009 r. nr DD6/8213/334/MDA/08/PK-802/08). Zdaniem MF, jeżeli dany podmiot poprzez amortyzację zaliczył naliczone odsetki do kosztów podatkowych, wówczas w przypadku, gdy zapłata odsetek następuje w warunkach niedostatecznej kapitalizacji, wypłacane odsetki należy wyeliminować z kosztów w kwocie odpowiadającej równowartości odsetek, które w myśl przepisów ustawy nie mogą być zaliczone do kosztów uzyskania przychodu. Zdaniem MF, na dzień zapłaty odsetek należy zweryfikować koszty z tytułu amortyzacji, to znaczy na bieżąco wyeliminować z kosztów podatkowych odpowiednią część odpisów amortyzacyjnych. Przedstawione stanowisko nie znajduje jednak uzasadnienia w przepisach ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Skoro przepisy ustawy nie wyłączają z wartości początkowej wartości omawianych odsetek, to znaczy, że taka była wola ustawodawcy. Ponadto wskazana ustawa nie przewiduje czegoś, co nazywane jest 'weryfikacją kosztów z tytułu amortyzacji'.
Filip Siwek
Skoczyński Wachowiak Strykowski Kancelaria Prawna
www.sws.com.pl