Z racji pełnionych funkcji członkowie organów spółki kapitałowej mają często okazję do zawierania ze spółką umów umożliwiających im wykorzystanie jej majątku na warunkach preferujących ich interesy kosztem interesów wspólników (lub akcjonariuszy). Aby przeciwdziałać wykorzystywaniu w ten sposób majątku spółki, art. 15 § 1 kodeksu spółek handlowych wprowadza dodatkowe obostrzenia dotyczące zawierania przez spółki kapitałowe pewnych umów z osobami wchodzącymi w skład organów tych spółek lub pełniącymi określone funkcje.
Zakres zastosowania
Zgodnie z art. 15 § 1 k.s.h. zawarcie przez spółkę kapitałową umowy kredytu, pożyczki, poręczenia lub innej podobnej umowy z członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurentem, likwidatorem albo na rzecz którejkolwiek z tych osób wymaga zgody zgromadzenia wspólników (w przypadku sp. z o.o.) albo walnego zgromadzenia (w przypadku spółki akcyjnej). To rozwiązanie legislacyjne ma wiele daleko idących konsekwencji praktycznych. Przede wszystkim należy podkreślić, że opisywany przepis nie zawiera zamkniętego katalogu umów, których zawarcie wymaga zgody zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia. Ustawa jedynie przykładowo wymienia umowy kredytu, pożyczki i poręczenia. Przepis wyraźnie natomiast zastrzega, że wymóg zgody zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia dotyczy także każdej „innej podobnej umowy”. Tym samym na stronach ciąży każdorazowo obowiązek ustalenia, czy planowana umowa wypełnia dyspozycję art. 15 § 1 k.s.h.
PRZYKŁAD
Spółka z o.o. zamierza udzielić poręczenia wekslowego za osobę będącą członkiem zarządu tej spółki. Mimo że art. 15 § 1 k.s.h. nie wymienia wprost poręczenia wekslowego, to w praktyce sądowej przyjmuje się, iż poręczenia wekslowe oraz czekowe również podlegają rygorom tego przepisu. Dzieje się tak, ponieważ funkcja tych rodzajów poręczenia jest zbieżna z poręczeniem uregulowanym w kodeksie cywilnym (por. wyrok SN z 5 lutego 2009 r., sygn. akt I CSK 297/08).
Dodatkowo należy zauważyć, iż opisywany przepis wyraźnie zastrzega, iż obowiązek uzyskania zgody zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia dotyczy również sytuacji, w której spółka kapitałowa zawiera umowę na rzecz członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurenta lub likwidatora.
PRZYKŁAD
Spółka z o.o. planuje zawrzeć umowę pożyczki, zgodnie z którą będzie zobowiązana do świadczenia na rzecz osoby trzeciej, która nie jest stroną umowy pożyczki, ale jest prokurentem spółki. Zawarcie tej umowy wymaga uzyskania zgody zgromadzenia wspólników, mimo że prokurent nie jest stroną umowy pożyczki. Zgodnie z art. 15 § 1 k.s.h. nie ma bowiem znaczenia, kto podpisuje umowę ze spółką kapitałową, istotne jest natomiast, na czyją rzecz ta umowa jest rzeczywiście wykonywana.
Ponadto trzeba podkreślić, iż w myśl art. 15 § 1 k.s.h. wyjątki od zasady uzyskania zgody zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia na zawarcie określonej umowy może wprowadzić wyłącznie ustawa. Tym samym bezskuteczne byłyby wszelkie próby odmiennego uregulowania tej kwestii, np. w umowie spółki.
Skutki naruszenia
Sankcję na wypadek niespełnienia wymogu uzyskania zgody zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia na zawarcie umowy określa art. 17 § 1 i 2 k.s.h. Rozwiązanie to ma wiele istotnych konsekwencji praktycznych. Przede wszystkim należy zauważyć, iż wymagana przez art. 15 § 1 k.s.h. zgoda zgromadzenia wspólników (albo walnego zgromadzenia) może być wyrażona przed zawarciem umowy albo już po jej zawarciu. Przy czym po podpisaniu umowy wyrażenie na nią zgody przez walne zgromadzenie albo zgromadzenie wspólników jest możliwe wyłącznie w terminie dwóch miesięcy od dnia zawarcia umowy przez spółkę.
PRZYKŁAD
3 sierpnia 2009 r. spółka z o.o. zawarła umowę pożyczki ze swoim prokurentem bez wymaganej zgody zgromadzenia wspólników. Następnie 12 października 2009 r. zgromadzenie wspólników wyraziło zgodę na zawarcie tej umowy pożyczki. Dokonane w ten sposób potwierdzenie umowy nie jest skuteczne, gdyż uchwała zgromadzenia wspólników została podjęta po upływie dwóch miesięcy od dnia zawarcia przez spółkę umowy. Tym samym umowa pożyczki jest - z mocą wsteczną od 3 sierpnia 2009 r. - bezwzględnie nieważna.
Mając powyższe na uwadze, w związku z zawarciem umowy wymienionej w art. 15 § 1 k.s.h. bez zgody zgromadzenia wspólników, należy wyróżnić dwie sytuacje:
1) nie upłynął jeszcze dwumiesięczny termin od dnia złożenia oświadczenia woli przez spółkę - w tej sytuacji zgromadzenie wspólników albo walnego zgromadzenie może wyrazić zgodę na zawarcie umowy. Do czasu podjęcia uchwały w przedmiocie wyrażenia zgody na zawarcie umowy (albo do momentu upływu dwumiesięcznego terminu na podjęcie takiej uchwały) mamy do czynienia ze stanem bezskuteczności zawieszonej umowy. W przypadku wyrażenia zgody w terminie umowa ta wywrze skutki z mocą wsteczną, tj. już od dnia podpisania umowy.
2) upłynął dwumiesięczny termin od dnia złożenia oświadczenia woli przez spółkę albo jeszcze przed upływem tego terminu zgromadzenie wspólników albo walne zgromadzenie odmówiło potwierdzenia podpisanej już umowy - w tej sytuacji umowa staje się, z mocą wsteczną od chwili zawarcia, definitywnie nieważna.
W związku z tym spółka kapitałowa, która zawarła umowę bez zgody wymaganej przez art. 15 § 1 k.s.h., będzie mogła bronić się przed żądaniem wykonania tej umowy na dwa sposoby. Po pierwsze, w sytuacji gdy nie nastąpiła odmowa jej potwierdzenia i nie upłynął jeszcze termin określony w art. 17 § 2 k.s.h., spółka może skorzystać z zarzutu bezskuteczności zawieszonej umowy. Po drugie, w sytuacji gdy zgromadzenie wspólników albo walne zgromadzenie odmówiło potwierdzenia zawartej umowy lub po bezskutecznym upływie dwumiesięcznego terminu, spółka może podnosić zarzut bezwzględnej nieważności tej umowy.
Umowy ze spółką zależną
Opisywane rygory dotyczące zawierania wybranych umów mają zastosowanie również w odniesieniu do kontraktów zawieranych pomiędzy spółką zależną a niektórymi osobami pełniącymi funkcje w spółce dominującej. W myśl art. 15 § 2 k.s.h. zawarcie przez spółkę zależną umowy kredytu, pożyczki, poręczenia lub innej podobnej umowy z członkiem zarządu, prokurentem lub likwidatorem spółki dominującej wymaga zgody zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia spółki dominującej.
W myśl art. 4 § 1 pkt 4 k.s.h. z istnieniem stosunku dominacji (zależności) pomiędzy spółkami handlowymi mamy do czynienia w sytuacji, gdy:
1) spółka dominująca dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów na zgromadzeniu wspólników albo na walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik albo użytkownik, bądź w zarządzie innej spółki kapitałowej (spółki zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub
2) spółka dominująca jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub
3) spółka dominująca jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków rady nadzorczej innej spółki kapitałowej (spółki zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub
4) członkowie zarządu spółki dominującej stanowią więcej niż połowę członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej), lub
5) spółka dominująca dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów w spółce osobowej zależnej, także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub
6) spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na działalność spółki kapitałowej zależnej, w szczególności na podstawie umów określonych w art. 7 k.s.h.
W powyższych przypadkach na zawarcie przez spółkę zależną umowy z członkiem zarządu, prokurentem lub likwidatorem spółki dominującej wymagana jest zgoda zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia spółki dominującej. Jednocześnie art. 15 § 2 k.s.h. wskazuje, że do wyrażenia tej zgody i skutków braku zgody stosuje się art. 17 § 1 i 2 k.s.h. Rozwiązanie to oznacza, że zgoda zgromadzenia wspólników spółki dominującej (albo walnego zgromadzenia spółki dominującej) może być wyrażona przed zawarciem umowy albo już po jej zawarciu. Należy jednocześnie pamiętać, że po podpisaniu umowy wyrażenie na nią zgody przez walne zgromadzenie albo zgromadzenie wspólników spółki dominującej jest możliwe wyłącznie w terminie dwóch miesięcy od dnia zawarcia umowy przez spółkę. Po upływie tego terminu (lub po podjęciu uchwały o odmowie wyrażenia zgody na umowę) umowa staje się, już od dnia zawarcia, bezwzględnie nieważna.
Mikołaj Barczak,
adwokat, ORA w Bydgoszczy
Podstawa prawna:
ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.).