Umowa powiernicza w ramach spółki z ograniczoną odpowiedzialnością daje możliwość pośredniego udziału w prowadzeniu przedsiębiorstwa. Powiernictwa ustanawiane są podczas zakładania spółek kapitałowych, a także w ramach nabywania udziałów w tych spółkach. Celem poniższego artykułu jest przedstawienie najistotniejszych cech umowy powierniczej oraz możliwości pośredniego oddziaływania - przez zawarcie umowy powierniczej - osoby ustanawiającej powiernika (powierzającego) na podejmowanie korporacyjnych decyzji.
Pojęcie umowy powierniczej
Powiernictwo to umowa, której stronami są powierzający i powiernik. Umowa powiernicza nie jest uregulowana w kodeksie cywilnym. Konstrukcja umowy wykazuje dużo podobieństw do umowy-zlecenia (art. 734-751 k.c.) i dlatego w kwestiach nieuregulowanych stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu.
Istnieją dwa rodzaje powiernictwa:
1) powiernictwo fiducjarne, w ramach którego określone prawo zostaje przyznane w pełni powiernikowi, oraz
2) powiernictwo upoważniające, na mocy którego powiernik jest jedynie uprawniony do zarządzania obcym prawem we własnym imieniu, które jednak w dalszym ciągu pozostaje własnością powierzającego.
Rozróżnienie to ilustrują następujące przykłady:
Przykłady
1.
W spółce z o.o. jednym ze wspólników jest X. Jednocześnie uczestniczy on w innej spółce o takim samym profilu działalności, wobec której zobowiązał się do nieprowadzenia działalności konkurencyjnej. X zawiera w ramach pierwszej spółki umowę fiducjarnego powiernictwa z Z, przenosi na niego własność udziałów i za pośrednictwem umowy powierniczej nakłada na Z ograniczenia w zakresie wykonywania praw udziałowych. W Krajowym Rejestrze Sądowym jako wspólnik ujawniony zostaje jedynie Z, natomiast X jako powierzający ma możliwość pośredniego i niejawnego uczestnictwa w spółce (powiernictwo fiducjarne).
2.
W spółce z o.o. istnieje pilna potrzeba dokapitalizowania spółki. Zarząd znajduje inwestora, który zgadza się zainwestować w spółkę, jeśli będzie miał zagwarantowane, iż działalność spółki będzie prowadzona w określony sposób. Inwestor ten nabywa konkretną liczbą udziałów i staje się wspólnikiem. Ponadto zawiera on umowę powierniczą z pozostałymi wspólnikami spółki, gwarantującą mu, iż wspólnicy ci będą wykonywać prawo głosu z przysługujących im udziałów w określony sposób. W ten sposób inwestor wykonuje prawa udziałowe bezpośrednio z przysługujących mu udziałów oraz pośrednio z udziałów przysługujących pozostałym wspólnikom (powiernictwo upoważniające).
W prawie spółek szczególne znaczenie ma powiernictwo fiducjarne, w ramach którego powiernik (osoba trzecia) staje się właścicielem udziałów. W stosunku wewnętrznym powiernik jest ograniczony wobec powierzającego, gdyż wykonuje prawa z udziałów w określony sposób - ustalony właśnie w umowie powierniczej. Umowa ta umożliwia zatem powierzającemu pośrednie uczestniczenie w spółce z o.o. zarówno w odniesieniu do praw majątkowych, jak i praw administracyjnych opartych na członkostwie.
Umowy powiernictwa mogą być jawne albo tajne. Jawne umowy muszą zostać zakomunikowane pozostałym wspólnikom, ich zawarcie często wymaga zgody wspólników. Zawarcie tajnych umów powiernictwa oraz ich treść nie są ujawniane pozostałym wspólnikom.
Powody zawarcia umowy powierniczej
Umowy powiernicze zawierane są z różnych powodów. Przykładowo zawiera się je w sytuacji, gdy udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przypada kilku osobom (wspólność spadkowa), w celu wykonywania praw udziałowych w sposób spójny i bezkonfliktowy. Umowy powiernicze są często stosowane w przypadku, gdy powierzający z jakichś względów chce pozostać anonimowy. Umożliwia to instytucja powiernictwa fiducjarnego, w ramach którego tylko powiernik znany jest sądowi rejestrowemu i tylko powiernik jest wpisany na listę wspólników, podczas gdy osoba powierzającego pozostaje nieujawniona. W ten sposób powierzający może pozostać nierozpoznany wobec np. swoich konkurentów lub klientów, i może na przykład dokonywać, przez spółkę, sprzedaży produktów, których sprzedaż przez jego własną firmę nie byłaby prawnie dopuszczalna. Innym motywem zawarcia umowy powierniczej może być uchronienie niewygodnego wspólnika przed jego wykluczeniem ze spółki przez zastąpienie go powiernikiem. Powiernik zajmuje pozycję niewygodnego wspólnika, podczas gdy ten ostatni w dalszym ciągu otrzymuje korzyści z przekazanych powiernikowi udziałów.
Powstanie powiernictwa
Umowa powiernicza
Umowa powiernicza określa prawa będące przedmiotem powiernictwa, cele zawarcia umowy, kształtuje prawa i obowiązki stron. Umowa powinna regulować następujące kwestie:
1) cel powiernictwa,
2) pozycję prawną powiernika oraz zakres jego zadań,
3) wynagrodzenie powiernika
4) zobowiązanie powierzajacego do zwrotu poniesionych przez powiernika wydatków,
5) prawo powierzającego do wydawania poleceń i dyrektyw powiernikowi,
6) obowiązek powiernika do informowania powierzającego na bieżąco o działaniach powiernika,
7) okres obowiązywania umowy,
8) możliwość jej wypowiedzenia,
9) zakaz konkurencji,
10) ochronę powierzajacego na wypadek upadłości powiernika, egzekucji z majątku powiernika, czy też sprzedaży dobra/prawa powierniczego osobie trzeciej przy naruszeniu umowy powierniczej,
11) odpowiedzialność stron,
12) dopuszczenie zmiany stron umowy,
13) zakończenie stosunku powierniczego.
W przypadku kształtowania postanowień umowy powierniczej, która zakłada wykonywanie praw z udziałów w spółce z o.o., należy zwrócić szczególną uwagę na możliwość wystąpienia kolizji pomiędzy postanowieniami umowy powierniczej i umowy spółki z o.o. Chodzi tu głownie o wzajemne dopasowanie korporacyjnych obowiązków powiernika z jednej i jego powierniczych obowiązków z drugiej strony.
Każda umowa powiernicza - obok skutków natury zobowiązującej - wywołuje również skutek rzeczowy. Ten skutek rzeczowy - w przypadku udziałów spółki z o.o. - może polegać na przeniesieniu udziałów w spółce z o.o. na powiernika. Zobowiązanie powiernika może dotyczyć nabycia udziałów w sp. z o.o. na zlecenie i na rachunek powierzającego od osoby trzeciej.
Forma umowy
Do zawarcia umowy powierniczej nie jest wymagana szczególna forma. Ze względów dowodowych celowe jest zawarcie umowy w formie pisemnej. Z art. 180 k.s.h. (przeniesienie własności udziału) może jednak wynikać konieczność zawarcia części umowy powierniczej w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jeżeli przez zawarcie umowy powierniczej ma dojść do zmiany wspólnika w spółce, konieczna jest rejestracja powiernika w KRS.
Zgoda pozostałych udziałowców
W przypadku gdy przeniesienie udziału w sp. z o.o. nie jest na mocy postanowień umowy spółki obarczone żadnymi ograniczeniami w rozumieniu art. 182 k.s.h., ustanowienie powiernictwa nie wymaga zgody pozostałych wspólników. W tej sytuacji dopuszczalne jest zawarcie tzw. tajnej umowy powierniczej. Inaczej jest w przypadku, gdy przeniesienie udziału wymaga zgody spółki lub innego organu. Jeżeli powiernik ma obowiązek nabycia udziałów w spółce z o.o. od osoby trzeciej, zastosowanie będzie miał art. 182 k.s.h., a więc konieczne będzie uzyskanie zgody organu spółki.
Zakończenie powiernictwa
Przyczyny zakończenia umowy powierniczej mogą zostać przewidziane wyraźnie w umowie powierniczej lub opierać się na ustawowych przepisach. Przyczynami przewidzianymi w umowie mogą być na przykład zwarcie umowy na czas określony, zawarcie jej pod warunkiem rozwiązującym czy też możliwość wypowiedzenia umowy. Ustawową przyczyną zakończenia umowy powierniczej może być wypowiedzenie zlecenia na podstawie art. 746 k.c. Również niemożliwość wykonywania działalności powierniczej, jak np. wykreślenie spółki z rejestru, stanowi przyczynę prowadzącą do zakończenia powiernictwa. Śmierć powiernika prowadzi do wygaśnięcia umowy powiernictwa. W przypadku śmierci powierzającego stosunek powiernictwa trwa nadal.
dr Robert Lewandowski (M.A.)
wykładowca w Akademii Leona Koźmińskiego, adwokat w warszawskim biurze kancelarii Derra, Meyer & Partner
Aleksandra Pióro LL.M.
aplikantka radcowska w warszawskim biurze kancelarii Derra, Meyer & Partner
Podstawa prawna:
• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),
• ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.).