Zdarzenia te można podzielić na przyczyny zewnętrzne oraz wewnętrzne. Do tych pierwszych należy zaliczyć ogłoszenie upadłości spółki lub wspólnika, wypowiedzenie umowy spółki przez wierzyciela lub wspólnika czy też prawomocne orzeczenie sądu. Przyczynami wewnętrznymi będzie jednomyślna uchwała wszystkich wspólników, wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika lub jego śmierć, a także wystąpienie zdarzenia określonego przez wspólników w umowie spółki (np. brak osiągnięcia zakładanych zysków, wygaśnięcie koncesji).
Należy podkreślić, że wystąpienie jednej z przyczyn rozwiązania umowy spółki nie powoduje automatycznego wygaśnięcia jej bytu, ponieważ wówczas rozpoczyna się ostatnia faza istnienia spółki - jej likwidacja. Nawet jeśli wystąpią opisane wyżej przyczyny uzasadniające likwidację spółki, przepisy prawa dają wspólnikom możliwość wyrażenia zgody na dalsze jej istnienie, pod warunkiem że zgody takiej udzielą wszyscy wspólnicy.
Kto powinien pełnić funkcję likwidatorów? Czy należy ją powierzyć profesjonalistom? Na czym polega ich rola?
Co do zasady likwidację przeprowadzają likwidatorzy, którymi z mocy prawa są wszyscy wspólnicy. Wspólnicy mogą w drodze jednomyślnej uchwały (jeśli inaczej nie stanowi umowa spółki) powołać tylko niektórych spośród siebie lub też osoby trzecie, np. osoby przygotowane profesjonalnie. W przypadku niepodjęcia takiej uchwały likwidatorami są wszyscy wspólnicy, z tym że na miejsce wspólnika upadłego wchodzi syndyk, a w razie upadłości spółki - likwidatorem jest syndyk masy upadłości. Z ważnych powodów na wniosek wspólnika lub innej osoby mającej interes prawny (np. wierzyciela) likwidatora może ustanowić sąd rejestrowy spośród wspólników lub osób trzecich.
Podstawowym zadaniem likwidatorów jest zakończenie bieżących interesów spółki, ściągnięcie wierzytelności, wypełnienie zobowiązań i upłynnienie majątku spółki. Nowe interesy mogą być podejmowane tylko w przypadku, gdy jest to niezbędne do ukończenia spraw w toku. Likwidatorzy powinni także zabezpieczyć środki na pokrycie zobowiązań spornych lub jeszcze niewymagalnych.
Dlatego też wspólnicy powinni ocenić (mając na względzie rozmiar działalności spółki), czy ich wiedza i umiejętności są wystarczające do przeprowadzenia likwidacji, czy też wskazanym byłoby skorzystanie z pomocy profesjonalistów. Oprócz zakończenia spraw bieżących wspólnicy muszą pamiętać o obowiązkach związanych z wyrejestrowaniem spółki z urzędu skarbowego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Urzędu Statystycznego czy też z zamknięciem rachunku bankowego.
W jaki sposób powinno wyglądać zgłoszenie likwidacji?
Rozpoczęcie likwidacji spółki należy zgłosić do właściwego dla spółki sądu rejestrowego, podając następujące informacje: otwarcie likwidacji, nazwiska i imiona likwidatorów oraz ich adresy, sposób reprezentowania spółki przez likwidatorów i wszelkie w tym zakresie zmiany, nawet gdyby nie nastąpiła żadna zmiana w dotychczasowej reprezentacji spółki. Każdy likwidator ma prawo i jednocześnie obowiązek dokonania zgłoszenia. W tym celu należy złożyć odpowiednie formularze do sądu rejestrowego (formularz KRS-Z61, KRS-ZR czy też formularz KRS-ZK).
Ponadto konieczne jest dołączenie złożonych wobec sądu albo poświadczonych notarialnie wzory podpisów likwidatorów. Firma spółki w likwidacji powinna zostać uzupełniona dodatkiem - w likwidacji.
Kiedy jest wymagana zgoda wierzyciela na przeprowadzenie likwidacji?
Wspólnicy nie są zobowiązani do uzyskania zgody wierzyciela na przeprowadzenie likwidacji. Muszą się liczyć z tym, że gdyby w przypadku wypowiedzenia umowy spółki przez wierzyciela wspólnika lub ogłoszenia upadłości wspólnika wspólnicy chcieliby zakończyć działalność spółki w inny sposób niż w drodze likwidacji, to wówczas musi im zostać udzielona zgoda odpowiednio wierzyciela lub syndyka. Uprawnienie takie daje możliwość wierzycielowi oraz syndykowi ochrony ich interesów i uniemożliwia rozdysponowanie na ich szkodę majątkiem spółki.
W którym momencie spółka jawna znajdująca się w trakcie likwidacji powinna sporządzić sprawozdanie finansowe?
Likwidatorzy sporządzają bilans na dzień rozpoczęcia i zakończenia likwidacji. W przypadku gdy likwidacja trwa dłużej niż rok, sprawozdanie finansowe należy sporządzić na dzień kończący każdy rok obrotowy, a nie roczny okres liczony od dnia rozpoczęcia likwidacji.
Jeżeli określona spółka jawna znajdująca się w likwidacji nie jest obowiązana do prowadzenia ksiąg rachunkowych na podstawie ustawy o rachunkowości, sporządzanie sprawozdania finansowego powinno odbyć się w oparciu o podsumowanie zapisów w podatkowej księdze przychodów i rozchodów oraz innych ewidencji prowadzonych przez spółkę dla celów podatkowych, spis z natury, a także inne dokumenty pozwalające na sporządzanie tego sprawozdania.
Czy to prawda, że w ramach czynności likwidacyjnych w pierwszej kolejności należy spłacić wierzytelności hipoteczne?
Z majątku spółki spłaca się przede wszystkim zobowiązania spółki wobec osób trzecich oraz pozostawia się odpowiednie kwoty na pokrycie zobowiązań niewymagalnych lub spornych. Pozostały majątek dzieli się między wspólników stosownie do postanowień umowy spółki. W przypadku braku stosownych postanowień umowy spłaca się wspólnikom udziały. Nadwyżkę dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczą oni w zysku. Rzeczy wniesione przez wspólnika do spółki tylko do używania zwraca się wspólnikowi w naturze.
Likwidatorzy powinni w pierwszym rzędzie pamiętać o spłacie wierzytelności wymagalnych. Należy jednak podkreślić, że chociaż przepisy nie mówią wprost o uprzywilejowaniu niektórych wierzytelności, to likwidatorzy muszą również pamiętać o środkach na spłatę wierzytelności jeszcze niewymagalnych, ale zabezpieczonych na majątku spółki (np. hipoteką lub zastawem rejestrowym).
Co się dzieje w sytuacji, gdy majątek likwidowanej spółki nie wystarcza na spłatę długów?
Jeżeli majątek spółki nie wystarcza na spłatę udziałów i długów, niedobór dzieli się między wspólników stosownie do postanowień umowy, a w ich braku - w stosunku, w jakim wspólnicy uczestniczą w stracie. W przypadku niewypłacalności jednego ze wspólników przypadającą na niego część niedoboru dzieli się między pozostałych wspólników w takim samym stosunku, chyba że inne rozwiązanie przewidują postanowienia umowy spółki. Należy jednak podkreślić, że bez względu na postanowienia umowy każdy ze wspólników odpowiada za zobowiązania spółki według zasad odpowiedzialności solidarnej. Oznacza to m.in., iż wspólnik, który pokrył niedobór wspólnika niewypłacalnego, ma do niego roszczenie regresowe.
Co może zrobić wierzyciel w przypadku, gdy po zgłoszeniu wykreślenia spółki z rejestru okaże się, że przysługują mu nieuregulowane przez nią wierzytelności?
Likwidatorzy powinni zgłosić zakończenie likwidacji i złożyć wniosek o wykreślenie spółki z rejestru. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru.
Jak to już zostało wyżej wspomniane, wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki solidarnie. Jeżeli więc, mimo zakończenia bytu spółki poprzez jej wykreślenie z rejestru, pozostaną niespłacone przez spółkę wierzytelności, to wówczas wierzyciele mogą dochodzić swoich wierzytelności bezpośrednio od wspólników. Co więcej, wierzyciel jest uprawniony do żądania zapłaty swoich należności w całości lub w części od jednego, kilku a nawet od wszystkich wspólników. Odpowiedzialność solidarna wspólników będzie trwać aż do całkowitego zaspokojenia wierzyciela.
Gdzie i jak długo należy przechowywać dokumenty związane z prowadzeniem zlikwidowanej spółki jawnej?
Księgi i dokumenty rozwiązanej spółki należy oddać na przechowanie wspólnikowi lub osobie trzeciej na okres nie krótszy niż pięć lat. W przypadku braku zgody wspólnika lub osoby trzeciej przechowawcę wyznacza sąd rejestrowy. Wybór odbywa się wówczas w ramach postępowania nieprocesowego, które może być wszczęte zarówno na wniosek wspólnika, jak i likwidatora. W przypadku wyboru na przechowawcę wspólnika nie będzie mógł on odmówić, jeżeli zaś sąd ustanowi przechowawcą osobę trzecią, to wówczas konieczna będzie jego zgoda. Przepisy nie regulują kwestii odpłatności przechowania, ale z doświadczenia życiowego należy przyjąć, że przechowanie będzie odpłatne.
W czasie pięcioletniego okresu przechowywania dokumentów wspólnicy i osoby mające interes prawny (np. wierzyciele) mają prawo przeglądać księgi i dokumenty.
Czy spółka jawna znajdująca się w trakcie likwidacji może ją przerwać i wznowić normalną działalność po wycofaniu wypowiedzenia umowy przez jednego ze wspólników?
W takim przypadku wspólnicy mogą w drodze uchwały podjąć decyzję o nierozwiązywaniu spółki. Do wykreślenia spółki z rejestru mogą to zrobić w każdym momencie postępowania likwidacyjnego. Z oczywistych względów po wznowieniu działalności przez spółkę trzeba dokonać odpowiednich wpisów w rejestrze mających na celu wykreślenie wpisów dotyczących likwidacji spółki.
PIOTR TUROWICZ
radca prawny, specjalista w zakresie prawa gospodarczego, kierujący działem korporacyjnym w kancelarii Garrigues Polska
Rozmawiała MONIKA BURZYŃSKA
PODSTAWA PRAWNA
• Art. 67-86 ustawy z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, poz. 1037 z późn. zm.).