Podstawy prawne zbycia udziałów (udziału) zostały uregulowane w kodeksie spółek handlowych (k.s.h.) w art. 180-182. Zbycie udziału to przejście praw udziałowych (prawa udziałowego) ze wspólnika na inny podmiot na podstawie czynności prawnej. Ponieważ udział jest prawem majątkowym, to prostą konsekwencją tego jest dopuszczalność zbycia udziału. Do zbycia udziału stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o cesji (przelewie) (art. 509 i nast. k.c.). Zgodnie z art. 510 k.c. umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia udziału przenosi udział na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły.
Z przepisu tego wynika po pierwsze, że wymienione w nim umowy wywołują skutek rozporządzający w postaci przeniesienia udziału na nabywcę. Po drugie zaś, iż strony takiej umowy mogą w niej wyłączyć ten skutek rozporządzający. Wówczas sama umowa, przykładowo umowa sprzedaży udziału, zawiera jedynie zobowiązanie do przeniesienia udziału. Jest więc czystą umową zobowiązującą, a do przeniesienia udziału na nabywcę potrzeba zawarcia drugiej umowy - tzw. umowy rozporządzającej, będącej wykonaniem uprzednio istniejącego zobowiązania.
Należy zauważyć, iż wyliczenie rodzajów umów zobowiązujących do zbycia udziału zamieszczone w art. 510 k.c. jest wyliczeniem otwartym. Chodzi tu bowiem o każdą umowę, z której wynika zobowiązanie do zbycia. Zobowiązanie do zbycia udziału może być zawarte zarówno w umowie spółki cywilnej, jak i w umowie spółki handlowej (tak A. Herbet, Obrót udziałami w spółce z o.o., Warszawa 2002, s. 197).
Zagadnienie formy zbycia udziału było już w „Prawie Przedsiębiorcy” poruszone (por. Adam Ambroziewicz, Forma notarialna w kodeksie spółek handlowych, „Prawo Przedsiębiorcy” 2008, nr 2). W tym miejscu należy przypomnieć, iż zgodnie z art. 180 k.s.h. zbycie udziału wymagaformy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym pod rygorem nieważności.
Udział może być zbyty pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Kodeks spółek handlowych nie zawiera bowiem w tej mierze zakazu. Tymczasem zgodnie z art. 89 i 116 k.c. każda czynność prawna może zostać ograniczona warunkiem lub terminem, chyba że ustawa albo właściwość tej czynności tego zabrania.
W ten sposób powstanie skutku rozporządzającego zbycia udziału można uzależnić od wypracowania przez spółkę zysku netto.
PRZYKŁAD 1
Warunek zawieszający sprzedaży udziałów
Sprzedający sprzedaje, a kupujący kupuje wszystkie posiadane przez sprzedającego udziały w Spółce C, tj. 10 000 udziałów o łącznej wartości nominalnej 500 000 zł, przedstawiających 15 proc. kapitału zakładowego spółki, pod warunkiem zawieszającym, że bilans Spółki C sporządzony na koniec roku obrotowego, nie później jednak niż do końca maja 2008 r., wykaże zysk netto, co najmniej w wysokości 1 mln zł.
Jeżeli warunek się spełni, tzn. bilans wykaże wzmiankowany zysk netto, nastąpi przeniesienie udziałów. Jeżeli nie, wtedy czynność zbycia nie wywoła skutków prawnych.
Ograniczenia w zbyciu udziałów
Ograniczenia w zbyciu udziałów mogą wynikać z przepisu ustawy albo postanowień czynności prawnej. Zgodnie bowiem z art. 509 k.c., który stosuje się do zbycia udziałów, udział można zbyć, chyba że sprzeciwia się to ustawie albo zastrzeżeniu umownemu.
Spróbujmy najpierw spojrzeć na ustawowe ograniczenia obrotu udziałami. Umowa spółki może bowiem nakładać na wspólnika obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych (art. 176 k.s.h.). W tym przypadku zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału, może nastąpić jedynie za zgodą spółki, o której mowa w art. 182 k.s.h., chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Po drugie, istnieje zakaz nabywania albo przyjmowania w zastaw własnych udziałów przez spółkę. Poza tym istnieją ograniczenia w ustawach szczególnych, przykładowo w ramach ochrony konkurencji.
Jeżeli chodzi o umowne ograniczenia obrotu udziałami, to takie może po pierwsze nakładać umowa spółki. Zgodnie z art. 182 k.s.h. zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć. Oznacza to, że umowa spółki może ograniczyć zbycie udziału, nie może jednak go zabronić. W umowie spółki może zatem znaleźć się zapis, iż zbycie udziału wymaga jej zgody. Można także wprowadzić do umowy wymagania dotyczące nabywcy (np. odpowiednie doświadczenie w zakresie rachunkowości, określony staż w zarządzie lub radzie nadzorczej spółki kapitałowej, status wspólnika w tej lub innej spółce).
W odniesieniu do udziałów (udziału) można także zastrzec prawo pierwokupu. Zgodnie bowiem z art. 555 k.c. przepisy o sprzedaży rzeczy stosuje się odpowiednio do sprzedaży praw. W ten sposób w umowie spółki można zastrzec pierwszeństwo kupna udziałów dla wspólnika lub innej osoby (prawo pierwokupu - art. 596 k.c.), na wypadek gdyby inny wspólnik sprzedawał udział (udziały) w spółce (tak też A. Herbet, Obrót udziałami w spółce z o.o., Warszawa 2002, s. 162, wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 9 lutego 2006 r., V CK 437/2005, „Gazeta Prawna” 2006/30, s. 19). Prawo pierwokupu może jednak dotyczyć wyłącznie umowy sprzedaży.
Zakres przenoszonych praw
Zgodnie z uchwałą SN z 20 listopada 1992 r., III CZP 142/92, (OSNC 1993 r., nr 5, poz. 77) zbycie udziału przenosi na nabywcę nie tylko substrat majątkowy udziału w spółce, lecz także prawa członkowskie, obejmujące prawa i obowiązki wynikające z faktu należenia do spółki. Innymi słowy: nie wolno rozszczepiać praw udziałowych, gdyż zbycie udziału przenosi nie tylko prawa majątkowe, ale i niemajątkowe, które nie mogą być samodzielnym przedmiotem zbycia. To stanowisko zostało potwierdzone w nowszych orzeczeniach (por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 8 października 1999 r., sygn. akt II CKN 496/98, Glosa z 2000 r., nr 12, s. 47, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 stycznia 2006 r., sygn. akt I ACa 630/2005, OSA z 2007, nr 10, poz. 33, s. 61). Jeżeli dotychczasowy wspólnik zbywa cześć udziałów, spółka zyskuje obok dotychczasowego - nowego wspólnika. Podobna sytuacja zachodzi, jeżeli zgodnie z umową spółki wspólnik może mieć tylko jeden udział (art. 181 k.s.h.). Wówczas umowa spółki może dopuścić zbycie części udziału i w razie zbycia tej części, obok dotychczasowego wspólnika mamy nowego.
Powiernicze zbycie udziałów (udziału)
Kodeks spółek handlowych nie wypowiada się w przedmiocie powierniczego zbycia udziału. Istota umowy powierniczej polega na tym, że przedmiot przysporzenia (udział) wchodzi do majątku nabywcy zwanego powiernikiem, który zobowiązuje się jednocześnie do przeniesienia z powrotem - pod pewnymi warunkami - nabytego prawa (udziałów) na zbywcę (por. A. Szpunar, O powierniczych czynnościach prawnych, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica nr 57, s. 6-7). Roszczenie zbywcy o powrotne nabycie udziału ma charakter wyłącznie obligacyjny i wynika z dodatkowej umowy zawartej przez strony. Stosuje się tu odpowiednio przepisy o umowach zobowiązujących, np. zleceniu. W ten sposób w stosunkach łączących strony umowy powierniczego zbycia udziału występują dwie płaszczyzny: zewnętrzna, w ramach której następuje zbycie udziału (art. 509 i nast. k.c. i art. 180 i nast. k.s.h.) oraz wewnętrzna, która wynika z zawartej między stronami umowy obligacyjnej. Odpowiadają tym płaszczyznom dwie umowy: umowa zbycia udziałów i umowa powiernicza między zbywcą - powierzającym a powiernikiem - nabywcą.
Mimo braku regulacji ustawowej dopuszcza się powiernicze zbycie udziału w spółce z o.o. (R. Rykowski, Pojęcie powiernictwa, Warszawa 2005, s. 383 i nast.; A. Herbet, jw., s. 194). Takie zbycie udziałów może służyć przykładowo zabezpieczeniu kredytu czy pożyczki. Stanowi ono zatem gospodarczy ekwiwalent zastawu na udziałach.
PRZYKŁAD 2
Powiernicze zbycie udziałów na zabezpieczenie
Wspólnik A zbywa udziały w spółce B na rzecz osoby fizycznej C. Osoba fizyczna C udzieliła pożyczki wspólnikowi A. W umowie powierniczej między dotychczasowym wspólnikiem A a C - C zobowiązuje się do zwrotnego przeniesienia udziałów na A po spłacie pożyczki wraz z odsetkami w terminie.
Może to być pożyczka (kredyt) zaciągnięta przez zbywcę - wspólnika albo osobę trzecią. Nabywca (pożyczkodawca, kredytodawca) - powiernik powinien zobowiązać się wobec zbywcy nie obciążać udziału ani nie zbywać go przed terminem wymagalności pożyczki (kredytu). Z punktu widzenia osób trzecich udziałowcem jest powiernik, dlatego można w umowie powierniczej zawrzeć określone postanowienia co do sposobu wykonywania praw spółkowych, np. prawa głosu, co może być istotne dla powierzającego. Mają jednak one skutek wyłącznie obligacyjny, tzn. za ich złamanie powiernik ponosi wyłącznie odpowiedzialność odszkodowawczą.
Z punktu widzenia powierzającego - zbywcy umowa powiernicza powinna być precyzyjna i powinna określać zasady odpowiedzialności powiernika. Nie jest w niej wykluczone zamieszczenie postanowień o karze umownej, którą można zastrzec na przypadek niewykonania lub nienależytego wykonania każdego zobowiązania niepieniężnego (art. 483 k.c.).
PRZYKŁAD 3
Kara umowna w umowie powierniczej
Strony zawarły w umowie powierniczej następujące postanowienie: W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powiernika, wynikającego z § 10 niniejszej umowy powierniczej, do głosowania za udzieleniem absolutorium członkom organów spółki z wykonania przez nich obowiązków, powiernik zapłaci powierzającemu karę umowną w wysokości 100 000 zł (słownie: sto tysięcy złotych). Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej jest dopuszczalne.
Jeżeli powiernik wbrew postanowieniom umowy powierniczej zbył udziały na osobę trzecią, to takie rozporządzenie jest co do zasady skuteczne, a powiernik ponosi wspomnianą odpowiedzialność odszkodowawczą. Wyjątkowo znajdzie zastosowanie art. 59 k.c. Jeżeli bowiem osoba trzecia, której powiernik zbył udziały, o roszczeniu pierwszego zbywcy o powrotne przeniesienie udziałów wiedziała lub rozporządzenie udziałem było nieodpłatne, to powierzający może żądać uznania umowy zbycia za bezskuteczną względem niego (art. 59 k.c.).
Powiernicze zbycie udziałów można ukształtować jako czynność warunkową. Powierzający - zbywca przenosi na pożyczkodawcę udziały pod warunkiem rozwiązującym, że w terminie spłaci pożyczkę. Wówczas w razie spłaty pożyczki w terminie udziały przechodzą z powrotem na powierzającego bez potrzeby dokonywania dodatkowych czynności (zawarcia umowy powrotnego zbycia udziałów).
PRZYKŁAD 4
Sprzedaż udziałów pod warunkiem rozwiązującym
Strony zawarły w umowie powierniczej następujące postanowienie:
1. Sprzedający niniejszym sprzedaje a Kupujący kupuje wszystkie posiadane przez Sprzedającego udziały w Spółce X, tj. 10 000 udziałów o łącznej wartości nominalnej 500 000 zł, przedstawiających 15 proc. kapitału zakładowego spółki, z zastrzeżeniem warunku określonego w § 2.
2. Warunkiem rozwiązującym niniejszą umowę sprzedaży udziałów jest spłata przez Sprzedającego w terminie kwoty pożyczki wraz z odsetkami, wynikającej z zawartej między Sprzedającym (Pożyczkobiorcą) a Kupującym (Pożyczkodawcą) umowy pożyczki nr 00239 z 21 czerwca 2008 r.
Co więcej, zgodnie z art. 92 k.c. rozporządzenie udziałami dokonane wbrew umowie powierniczej przez powiernika tracą moc z chwilą ziszczenia się warunku - spłaty pożyczki w terminie. Jednak jeżeli osoba, na rzecz której takie rozporządzenie nastąpi, jest w dobrej wierze, to nabędzie ona udział (art. 92 w zw. z art. 169 k.c.). Należy uznać, iż na tle k.s.h. i ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym w dobrej wierze jest ten, kto działa w zaufaniu do rejestru przedsiębiorców.
Innym polem zastosowania powierniczego zbycia udziałów jest przeniesienie udziałów na powiernika w celu umożliwienia mu eksploatacji udziałów (pobierania dywidendy itp.). Wówczas stanowi ono gospodarczy ekwiwalent użytkowania udziałów.
Zbycie udziałów i powiernicze zbycie udziałów w relacji do spółki
Wobec spółki wspólnikiem jest powiernik - nabywca udziałów. Dopóki powiernik nie przeniesie z powrotem udziałów na powierzającego albo dopóki takie udziały nie przejdą na powierzającego z mocy warunku rozwiązującego umowę zbycia udziałów, pełnoprawnym wspólnikiem jest powiernik. Wszelkie ograniczenia jego w tej roli mają status wyłącznie obligacyjny i wynikają z umowy powierniczej. Jeżeli więc umowa spółki uzależnia zbycie udziałów od uzyskania jej zgody albo w inny sposób ogranicza (art. 182 k.s.h.), to spółka powinna udzielić zezwolenia na zbycie udziałów powiernikowi, a powiernik powinien spełniać przesłanki, od których umowa spółki uzależnia skuteczność nabycia udziałów. Podobnie spółka powinna się zgodzić na powrotne przeniesienie udziałów z powiernika na powierzającego na zasadach art. 182 k.s.h. Oznacza to, że stosunek powiernictwa powinien być spółce ujawniony w całości (tak R. Rykowski, Pojęcie powiernictwa, Warszawa 2005, s. 385). Następnie powiernik powinien zostać wpisany do księgi udziałów i odnotowany w rejestrze (art. 188 k.s.h.). Sporne jest natomiast, czy zbywca i nabywca mają obowiązek ujawniać spółce umowę powierniczą o charakterze obligacyjnym między nimi.
Zgodnie z art. 186 k.s.h. powierzający - zbywca udziałów i powiernik - nabywca, odpowiadają solidarnie wobec spółki za niespełnione świadczenia należne ze zbytego udziału. Powiernik i powierzający odpowiadają także wobec spółki, jeżeli wartość wkładów niepieniężnych została znacznie zawyżona w stosunku do ich wartości zbywczej w dniu zawarcia umowy spółki (art. 175 k.s.h.).
Adam Ambroziewicz
Podstawa prawna:
• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),
• ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.).