Obowiązujący kodeks spółek handlowych (k.s.h.) reguluje kilka instytucji, których zastosowanie może prowadzić do zmniejszenia składu osobowego wspólników spółki z o.o. Należy jednak mieć świadomość, że ich zastosowanie, zwłaszcza w przypadku istnienia konfliktu miedzy wspólnikami, może być czasochłonne. Ponadto należy pamiętać, że wspólnik opuszczający spółkę ma prawo do godziwego wynagrodzenia za swoje udziały - niezależnie od tego, w jakim trybie opuszcza spółkę. Trzeba się więc liczyć z koniecznością wypłacenia mu odpowiedniej sumy przez spółkę, wspólnika (lub wspólników) albo osobę trzecią, która przystąpi do spółki.
Wskazanie nabywcy przez spółkę
Zgodnie z art. 182 § 1 k.s.h. umowa spółki może uzależnić zbycie przez wspólnika udziału od zgody spółki. W związku z tym należy zauważyć, iż określenie ograniczeń zbywalności udziału powinno być dokonane w umowie spółki. Jeżeli umowa spółki nie określa szczegółów tych ograniczeń, to znajdą zastosowanie odpowiednie przepisy kodeksowe (art. 182 § 2 k.s.h.). W takim wypadku decyzja spółki w sprawie zbycia udziału jest wyrażana przez zarząd w formie pisemnej. W przypadku gdy zarząd odmawia wyrażenia zgody na zbycie udziałów, wtedy wspólnik może wystąpić do sądu rejestrowego z wnioskiem o wyrażenie zgody na zbycie udziałów - mimo braku zgody ze strony spółki. Sąd rejestrowy może pozwolić na zbycie udziałów tylko wtedy, gdy istnieją ku temu ważne powody (obowiązek wykazania istnienia tych powodów obciąża wnioskodawcę). Jeżeli wspólnik złoży do sądu rejestrowego wniosek o wyrażenie zgody na zbycie udziałów, to spółka ma jeszcze możliwość przeciwdziałania wstąpieniu nieznanych osób trzecich do spółki, tj. może w terminie wyznaczonym przez sąd rejestrowy przedstawić innego, wybranego przez siebie, kandydata na nabywcę udziałów. W takiej sytuacji nowym wspólnikiem - na skutek nabycia udziałów od opuszczającego spółkę wspólnika - zostanie osoba wskazana przez spółkę. W razie przedstawienia przez spółkę innego nabywcy i braku porozumienia między nim a wspólnikiem chcącym zbyć swój udział, cenę nabycia i termin jej zapłaty ustala sąd rejestrowy na wniosek wspólnika lub spółki po zasięgnięciu, w miarę potrzeby, opinii biegłego. Należy jednocześnie pamiętać, że jeżeli wskazana przez spółkę osoba nie uiści ceny nabycia w wyznaczonym terminie, to wspólnik może całkowicie swobodnie rozporządzać swoim udziałem, tj. sprzedać go dowolnej osobie trzeciej. Uprawnienie wspólnika do swobodnego rozporządzenia udziałem jednak nie powstanie, jeśli umyślnie nie przyjął zapłaty oferowanej mu przez nabywcę udziału wskazanego przez spółkę.
Wyłączenie wspólnika
Kolejną możliwość zmniejszenia liczby wspólników spółki z o.o. daje instytucja wyłączenia wspólnika. Zgodnie art. 266 k.s.h. z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. Skorzystanie z tej możliwości wymaga wytoczenia powództwa przeciwko wspólnikowi przez wszystkich pozostałych wspólników (chyba że umowa spółki przyznaje prawo wystąpienia z powództwem także mniejszej liczbie wspólników). W przypadku zastosowania opisywanej instytucji udziały wspólnika wyłączonego muszą być przejęte przez dotychczasowych wspólników (lub wspólnika) albo osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu. Warto zaznaczyć, że przepisy o wyłączeniu wspólnika mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że wspólnicy mogą skorzystać z tego rozwiązania, nawet jeśli nie zostało ono zapisane w umowie spółki.
Warto zauważyć, że skorzystanie z możliwości wyłączenia wspólnika jest dopuszczalne tylko „z ważnych przyczyn”. W dotychczasowym orzecznictwie nie budziło wątpliwości, iż wyłączeniu podlega tylko ten wspólnik, który nie realizuje obowiązków wspólnika lub nadużywa przysługujących mu praw (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8 maja 2003 r., sygn. akt I ACa 1874/01, OSA 2004/9/26). Należy zauważyć, iż „ważność” przyczyny wyłączenia wspólnika należy rozpatrywać w ścisłym powiązaniu z wagą naruszonych przez wspólnika obowiązków korporacyjnych. Mając to na uwadze, przyjmuje się, iż uzasadnioną przyczynę wyłączenia wspólnika stanowi jego działanie przeciwko interesom spółki, narażanie jej na uszczerbek w wymiarze niematerialnym (np. naruszenie dobrego imienia spółki), jak też majątkowym (wyrok SN z 19 marca 1997 r., sygn. akt II CKN 31/97, OSNC 1997/8/116). Co warte podkreślenia - pozwany wspólnik nie może skutecznie bronić się argumentem, iż nie tylko on, lecz także inni wspólnicy dopuścili się takich samych (bądź innych) zachowań uzasadniających ich wyłączenie ze spółki. W orzecznictwie sformułowano bowiem pogląd, iż taki sposób obrony pozwanego nie jest uzasadniony, trzeba brać bowiem przede wszystkim pod rozwagę, że to przeciwko pozwanemu wytoczono powództwo i że jest ono dziełem pozostałych wspólników reprezentujących bezwzględną większość kapitału (wyrok SN z 19 marca 1997 r., sygn. akt II CKN 31/97, OSNC 1997/8/116).
Zgodnie z art. 267 k.s.h. sąd, orzekając o wyłączeniu, wyznacza termin, w ciągu którego wyłączonemu wspólnikowi ma być zapłacona cena przejęcia udziałów wraz z odsetkami, licząc od dnia doręczenia pozwu. W praktyce przyjmuje się, iż przepis ten wymaga, aby cena ustalona była na podstawie rzeczywistej wartości udziałów. Wymóg ustalenia rzeczywistej wartości udziałów oznacza, iż niedopuszczalne byłoby przyjmowanie za podstawę ceny jedynie samej wartości nominalnej udziałów. W orzecznictwie wskazuje się, że z ekonomicznego punktu widzenia przydatność sum ujawnionych w bilansie ogranicza jego sformalizowany sposób tworzenia, nieodzwierciedlający wpływu czynników zewnętrznych (np. recesji, zmian struktury obrotu towarowego itp.) na wysokość inwestycji i konsumpcji, a tym samym na ceny. W związku z tym w orzecznictwie przyjmuje się, iż ustalenie wartości rzeczywistej przejmowanych udziałów wspólnika wyłączonego ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością następuje na podstawie danych z bilansu przy jednoczesnym uwzględnieniu wartości zbywczej majątku spółki, zbliżonej do ceny sprzedaży lub ceny rynkowej (wyrok SN z 16 stycznia 2002 r., sygn. akt IV CKN 610/00, OSNC 2002/11/138).
Jeżeli w ciągu wyznaczonego przez sąd okresu wskazana w orzeczeniu kwota nie zostanie zapłacona albo złożona do depozytu sądowego, orzeczenie o wyłączeniu staje się bezskuteczne. W tym wypadku pozwany wspólnik pozostaje w gronie wspólników. Ponadto ma on prawo żądać od pozywających go wspólników naprawienia szkody, która została mu wyrządzona wskutek wytoczenia powództwa.
Przymusowe umorzenie udziałów
Zastosowanie instytucji przymusowego umorzenia udziałów jest możliwe wyłącznie wtedy, gdy umowa spółki przewiduje takie rozwiązanie (art. 199 k.s.h.). Jeśli zatem pierwotna umowa spółki rozwiązania takiego nie przewiduje, to konieczne staje się wprowadzenie niezbędnych zmian do umowy spółki. Należy zauważyć, iż uchwały dotyczące zmiany umowy spółki, co do zasady, mogą zostać podjęte większością 2/3 głosów (art. 246 k.s.h.). W opisanym stanie faktycznym pozostali wspólnicy mają więc możliwość wprowadzenia odpowiednich zmian do umowy, nawet mimo sprzeciwu jednego ze wspólników. Dokonując takiej zmiany umowy należy jednak pamiętać o trzech sprawach. Po pierwsze, w orzecznictwie przyjmuje się, iż wprowadzenie zapisu o możliwości przymusowego umorzenia udziałów, a więc zamieszczenie w umowie spółki postanowienia (o charakterze ogólnym i stanowiącego na razie tylko teoretyczną podstawę do dokonywania działań w ramach spółki) nie oznacza żadnego uszczuplenia praw wspólników. Tym samym do określenia katalogu przyczyn umożliwiających umorzenie udziałów nie ma zastosowania art. 246 § 3 k.s.h. Oznacza to, że przy wprowadzaniu do umowy spółki katalogu przyczyn umożliwiających w przyszłości umorzenie udziałów nie jest wymagana zgoda wszystkich wspólników (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 stycznia 2005 r., sygn. akt I ACa 683/04).
Po drugie, każdy ze wspólników ma na ogólnych zasadach prawo wniesienia do sądu powództwa o uchylenie uchwały zmieniającej umowę spółki w opisany wyżej sposób. Warunkiem wniesienia powództwa jest głosowanie przeciw uchwale i zażądanie zaprotokołowania sprzeciwu (art. 250 pkt 2 k.s.h.).
Po trzecie, nawet skorzystanie z instytucji przymusowego umorzenia udziałów nie pozbawia wspólnika prawa do wynagrodzenia za umarzane udziały. Zgodnie z art. 199 § 2 k.s.h. umorzenie udziału wymaga uchwały zgromadzenia wspólników, która powinna określać w szczególności podstawę prawną umorzenia i wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział. Wynagrodzenie to, w przypadku umorzenia przymusowego, nie może być niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników. W przypadku umorzenia przymusowego uchwała powinna zawierać również uzasadnienie.
Mikołaj Barczak
radca prawny, OIRP w Bydgoszczy
Podstawa prawna:
art. 182, 199 i 246, art. 250 pkt 2, art. 266 oraz 267 ustawy z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.).