W praktyce dochodzi niekiedy do sytuacji, w których wspólnicy spółki z o.o. uzyskują jej kosztem świadczenia bez podstawy prawnej albo wbrew zapisom umowy spółki. Przykładami nienależnych wypłat mogą być: zwrot dopłat potrzebnych na pokrycie straty wykazanej w sprawozdaniu finansowym (art. 179 kodeksu postępowania handlowego), zwrot wpłat wniesionych na pokrycie udziałów (art. 189 k.s.h.), pobieranie odsetek od wkładów i wartości udziałów (art. 190 k.s.h.) bądź wypłacenie nienależnego zysku (art. 192 k.s.h.). Świadczenia takie są niedopuszczalne, co potwierdza także wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 21 lutego 2006 r., sygn. akt I ACa 629/05. Zgodnie z jego treścią niedopuszczalne jest dokonywanie bez podstawy prawnej jakichkolwiek przesunięć majątkowych między wspólnikami spółki z o.o. a spółką.
Zasady odpowiedzialności wspólników oraz członków władz spółki z o.o. za zwrot bezprawnie dokonanych wypłat zostały określone w art. 198 k.s.h. Regulacja ta odnosi się do wszelkich wypłat dokonanych na rzecz wspólnika wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy - obejmuje więc ona także wypłaty, które byłyby sprzeczne z zakazami wynikającymi również z innych przepisów prawa niż kodeks spółek handlowych, np. z przepisów prawa cywilnego lub prawa podatkowego. Ponadto, mimo że przepis art. 198 § 1 k.s.h. wprost wskazuje na konieczność zwrotu jedynie wypłat uzyskanych wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki, to jednak, zdaniem autora, dokonując jego wykładni celowościowej, należy uznać, że może on dotyczyć także świadczeń rzeczowych - np. niedopuszczalnego zwrotu wkładu niepieniężnego wspólnikowi albo bezpodstawnego wydania wspólnikowi przedmiotów należących do spółki (np. wytwarzanych przez nią produktów, jej pojazdów bądź innych ruchomości). Oznacza to, że przepis art. 198 § 1 k.s.h. może mieć bardzo szerokie zastosowanie.
Odpowiedzialność wspólnika-odbiorcy
Wspólnik, który otrzymał świadczenie wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki, określany jest w art. 198 § 1 k.s.h. jako odbiorca. Odbiorca ten jest obowiązany do zwrotu uzyskanego świadczenia w tej samej kwocie, w jakiej je uzyskał (a zatem w przypadku bezprawnego otrzymania od spółki np. 10 000 zł będzie zobowiązany do zwrotu tej samej kwoty). Spółka będzie mogła jednak dochodzić także odsetek za opóźnienie na podstawie art. 481 § 1 kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z treścią tego przepisu, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Odsetki te należą się - w braku innych ustaleń - w wysokości ustawowej, przy czym powinny być liczone od daty wezwania wspólnika do zwrotu wypłaty otrzymanej wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki. Wynika to z faktu, że zobowiązanie odbiorcy do zwrotu jest w istocie bezterminowe i opóźnienie w jego spełnieniu biegnie dopiero od wezwania do zapłaty. Podobnie wypowiadał się w tym zakresie Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 5 listopada 1997 r., sygn. akt I ACa 391/97, stwierdzając, że zobowiązania wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia (w tym obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia) są bezterminowe, a wobec tego opóźnienie w ich wykonaniu następuje dopiero wtedy, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Od tej chwili dłużnika obciąża obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie.
Obowiązek zwrotu wypłaty otrzymanej wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki istnieje bez względu na dobrą bądź złą wiarę wspólnika. Liczy się bowiem tylko obiektywne złamanie przepisów lub postanowień umowy spółki. Z tego względu bezskuteczny byłby zarzut dłużnika, że działał on w dobrej wierze - pobierając np. nienależny mu udział w zyskach.
Odpowiedzialność członków organów spółki
Wraz z odbiorcą świadczenia wypłaconego wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki odpowiedzialność ponoszą także członkowie organów spółki, którzy dopuścili do powstania takiej sytuacji. Chodzi tu o członków zarówno zarządu spółki, jak i rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej, choć w praktyce odpowiedzialność tę przeważnie ponosić będą członkowie zarządu. Członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę, odpowiadają za jej zwrot spółce solidarnie z odbiorcą (art. 198 § 1 k.s.h.). Odpowiedzialność solidarna oznacza, że odbiorca oraz odpowiedzialny członek organu spółki odpowiadają za całość bezprawnej wypłaty. Uprawnionym do żądania zwrotu jest spółka, która może dochodzić zwrotu wypłaconej kwoty łącznie od wszystkich zobowiązanych w całości lub w części albo od każdego z nich z osobna według swego wyboru (art. 366 § 1 k.c.). Spółka może więc np. dochodzić zwrotu bezprawnie wypłaconej kwoty tylko od odpowiedzialnego członka zarządu, którego majątek daje szansę na uzyskanie zapłaty, a nie występować w ogóle wobec odbiorcy tej wypłaty, którego zła sytuacja materialna nie daje żadnych nadziei na wyegzekwowanie kwoty pobranego świadczenia. Stanowi to istotne ułatwienie dla spółki, gdyż dzięki temu ma ona większe szanse na uzyskanie zwrotu.
Członkowie organów spółki odpowiadają tu na zasadzie winy, na co wskazuje zapis, że chodzi o członków, którzy ponoszą odpowiedzialność za wypłatę dokonaną wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki. Wina ich może wyrażać się w tym, że wiedząc, iż wypłata jest sprzeczna z prawem lub zapisami umowy spółki, nie przeciwdziałali temu, bądź w tym, iż przy zachowaniu wymaganej staranności mogli dowiedzieć się o bezprawności wypłaty i jej zapobiec, czego jednak nie uczynili. Innymi słowy, nie każdy członek organów spółki będzie automatycznie odpowiadał za bezprawną wypłatę, a tylko ten, który w jakiś sposób się do niej przyczynił. Przyjmuje się, że przyczynienie się do wypłaty może polegać zwłaszcza na niezachowaniu typowych wzorców staranności działania. Członkowie organów spółki będą zwolnieni od omawianej odpowiedzialności w razie stwierdzenia, iż wypłata nie nastąpiła z ich winy (ciężar wykazania ich winy spoczywa - zgodnie z art. 6 k.c. - na spółce żądającej zwrotu wypłaty).
Należy zaznaczyć, że odpowiedzialności członka zarządu na podstawie art. 198 § 1 k.s.h. nie uchyla okoliczność, iż działał on na podstawie uchwały wspólników. Tak też wypowiadał się na gruncie art. 192 kodeksu handlowego, będącego odpowiednikiem obecnego art. 198 k.s.h., Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 14 marca 2001 r., sygn. akt I ACa 51/01, stwierdzając, że odpowiedzialności członka zarządu na omawianej podstawie nie uchyla np. okoliczność, iż została powzięta uchwała o zwrocie dopłat również tym wspólnikom, którzy ich nie wnieśli. Członek zarządu mógłby uniknąć powyższej odpowiedzialności, gdyby zaskarżył taką uchwałę. Skoro tego nie uczynił, ponosi solidarną odpowiedzialność ze wspólnikiem, który otrzymał wypłatę z naruszeniem prawa.
Niezależnie od odpowiedzialności z art. 198 k.s.h. członkowie władz spółki mogą także odpowiadać za wyrządzoną spółce szkodę na podstawie art. 293 § 1 k.s.h., zgodnie z którym członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator odpowiada wobec spółki z o.o. za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy. W myśl art. 293 § 2 k.s.h. członek zarządu rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. W przypadku gdy szkodę wyrządziło wspólnie kilka osób, ich odpowiedzialność ma charakter solidarny (art. 294 k.s.h.).
Należy podkreślić, że zasady odpowiedzialności członków organów spółki, wynikające z art. 198 oraz 293 k.s.h., są ukształtowane w odmienny sposób i inne są przesłanki takiej odpowiedzialności. W myśl bowiem art. 198 k.s.h. członkowie władz odpowiadają tylko za zwrot wypłaty dokonanej wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki, a ich odpowiedzialność nie jest odpowiedzialnością odszkodowawczą, lecz wynikającą z ustawy odpowiedzialnością za dług innej osoby. Natomiast na mocy art. 293 k.s.h. zobowiązani są oni do naprawienia szkody i zakres ich odpowiedzialności jest szerszy, gdyż obejmuje pełną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną spółce. Ponadto tylko w przypadku art. 293 k.s.h. istnieje domniemanie winy członka władz w wyrządzeniu szkody spółce.
Pomocnicza odpowiedzialność wspólników
Jeżeli zwrotu wypłaty dokonanej bez podstawy prawnej nie uda się uzyskać od jej odbiorcy, jak również od osób odpowiedzialnych za wypłatę (np. członków zarządu), to za ubytek w majątku spółki, który jest wymagany do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, odpowiadają wspólnicy proporcjonalnie do swoich udziałów. Kwoty, których nie można ściągnąć od poszczególnych wspólników, rozdziela się między pozostałych wspólników proporcjonalnie do ich udziałów (art. 198 § 2 k.s.h.). Przepis ten przewiduje więc pomocniczą (subsydiarną) odpowiedzialność wspólników za dokonaną bez podstawy prawnej wypłatę na rzecz innego ze wspólników. Wspólnicy ci ponoszą jednak odpowiedzialność tylko za te bezprawne wypłaty powodujące ubytek w majątku spółki, który jest potrzebny do pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Ponadto odpowiedzialność wspólników powstaje tylko wtedy, gdy spółce nie uda się doprowadzić do ściągnięcia bezprawnie pobranej wypłaty od jej odbiorcy lub odpowiedzialnego członka organu spółki. Spółka musi zatem najpierw próbować zaspokoić swoje roszczenie z majątku odbiorcy lub odpowiadających za wypłatę członków władz.
Przepis art. 198 § 2 k.s.h. wskazuje na brak uzyskania zwrotu wypłaty jako przesłankę odpowiedzialności wspólników. Pojęcie to jest, zdaniem autora, szersze od pojęcia bezskuteczności egzekucji. Powoduje to, że spółka może wystąpić z roszczeniem przeciwko wspólnikom nie tylko w przypadku bezskuteczności egzekucji z majątku odbiorcy oraz odpowiedzialnych członków organów spółki, ale także wówczas, gdy nie udało jej się uzyskać zwrotu wypłaty z innych powodów lub przeszkód procesowych (np. w razie niemożności ustalenia miejsca pobytu tych osób). Ułatwia to nieco sytuację spółki.
Istotne jest również, że odpowiedzialność wspólników jest niezależna od ich dobrej lub złej wiary lub winy w zaistnieniu wypłaty.
Warto także zaznaczyć, że odpowiedzialność wspólników nie jest odpowiedzialnością solidarną, lecz będzie to odpowiedzialność proporcjonalna do ich udziałów. Gdyby nie udało się uzyskać zaspokojenia od niektórych z tych wspólników, do pokrycia kwoty wypłaty będą zobowiązani pozostali wspólnicy. Uregulowanie to służy umożliwieniu uzyskania przez spółkę zwrotu bezprawnej wypłaty w całości.
Brak możliwości zwolnienia się od odpowiedzialności
Od odpowiedzialności za zwrot bezprawnie pobranej wypłaty osoby odpowiedzialne nie mogą być zwolnione (art. 198 § 3 k.s.h.). Regulację tę należy odnosić do stosunków pomiędzy spółką a wspólnikiem-odbiorcą, odpowiedzialnymi członkami organów spółki bądź pozostałymi wspólnikami. Spółka nie może więc zwolnić swoich dłużników od obowiązku zwrotu. Niedopuszczalne są tu także zapisy umowne zwalniające wspólników lub członków władz spółki od odpowiedzialności za zwrot wypłat uzyskanych wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki. Podobnie niedopuszczalna byłaby uchwała wspólników zwalniająca zobowiązanych od zwrotu bezprawnej wypłaty. Niedopuszczalna byłaby także ugoda sądowa zwalniająca zobowiązanych od tego zwrotu. Sąd może bowiem uznać ugodę za niedopuszczalną, jeśli byłaby ona sprzeczna z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzała do obejścia prawa - w omawianym przypadku ugoda taka byłaby zaś jednoznacznie sprzeczna z art. 198 § 3 k.s.h.
Przedawnienie roszczeń
Przepis art. 198 § 4 k.s.h. przewiduje szczególne unormowanie dotyczące przedawnienia roszczeń spółki wobec zobowiązanych do zwrotu wypłaty dokonanej wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki. Zgodnie z tym przepisem roszczenia spółki wobec odbiorcy bezprawnego świadczenia, odpowiedzialnych członków organu spółki lub wspólników przedawniają się z upływem 3 lat, licząc od dnia wypłaty. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy wspólnik otrzymujący bezprawne świadczenie wiedział o bezprawności otrzymanej wypłaty. W takim przypadku należy uznać, że zastosowanie ma ogólny przepis dotyczący przedawnienia, przewidujący 10-letni termin przedawnienia (art. 118 k.c.).
Podstawa prawna:
• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),
• ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.).
Wspólnik spółki z o.o., który wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki otrzymał wypłatę, jest obowiązany do jej zwrotu. Członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę, odpowiadają za jej zwrot spółce solidarnie z powyższym wspólnikiem.
Jeżeli zwrotu wypłaty nie można uzyskać od wspólnika-odbiorcy, jak również od osób odpowiedzialnych za wypłatę, za ubytek w majątku spółki, który jest wymagany do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, odpowiadają także pozostali wspólnicy proporcjonalnie do swoich udziałów (kwoty, których nie można ściągnąć od poszczególnych wspólników, rozdziela się między pozostałych wspólników proporcjonalnie do udziałów).
Ryszard Sadlik
sędzia Sądu Rejonowego w Kielcach,
delegowany do orzekania w Sądzie Okręgowym w Kielcach