W myśl art. 266 § 1 i 2 kodeksu spółek handlowych, z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego (umowa spółki może przyznać prawo wystąpienia z takim powództwem także mniejszej liczbie wspólników, jeżeli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego; w takim przypadku powinni być pozwani wszyscy pozostali wspólnicy).
Co do zasady, w toku postępowania o wyłączenie (w zasadzie aż do otrzymania ceny przejęcia) wspólnik zachowuje wszelkie uprawnienia korporacyjne związane z uczestnictwem w spółce (w tym m.in. prawo głosu i zaskarżania uchwał zgromadzenia wspólników), a także prawo do rozporządzania swoimi udziałami. Taki stan rzeczy może być jednak niekorzystny dla wspólników, który wystąpili z powództwem o wyłączenie. Z tego względu ustawodawca przyznał powodom możliwość zabezpieczenia powództwa o wyłączenie danego wspólnika poprzez zwrócenie się do sądu z żądaniem zawieszenia wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych w spółce w okresie postępowania o wyłączenie.
Uzyskanie zabezpieczenia
Do postępowania w sprawie wniosku o zawieszenie wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych w spółce stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego (por. art. 730 i nast. oraz art. 755 i nast. k.p.c.). Zabezpieczenie następuje w postaci tzw. zarządzenia tymczasowego zabezpieczającego powództwo o wyłączenie.
Z żądaniem zawieszenia praw udziałowych wspólnika powodowie mogą wystąpić zarówno w ramach powództwa o jego wyłączenie, jak i w późniejszym czasie, w ramach odrębnego wniosku. Dopuszczalne będzie także wystąpienie z takim żądaniem przed wszczęciem postępowania w sprawie - jednak w takim przypadku sąd, uwzględniając żądanie, wyznacza termin, w którym powództwo o wyłączenie powinno być wniesione pod rygorem upadku zabezpieczenia. Termin ten nie może przekraczać 2 tygodni (art. 733 k.p.c.).
Z przyczyn praktycznych, w celu ograniczenia możliwości paraliżowania przez wspólnika funkcjonowania spółki, wniosek o zawieszenie jego praw powinien zostać wniesiony najpóźniej w ramach powództwa o wyłączenie.
Warunkiem powodzenia powyższego wniosku o zawieszenie jest wykazanie, że zachodzą ku temu „ważne powody” (art. 268 k.s.h.). Przepis ten nie określa bliżej tych powodów, w związku z czym kwestia, czy podane przez wspólników (żądających zawieszenia) kryteria zawieszenia są w istocie „ważnymi powodami”, jest każdorazowo oceniana przez sąd. Zwykle za ważne powody będzie można uznać np.: ryzyko udostępnienia tajemnic przedsiębiorstwa konkurentom, nadużywanie prawa kontroli, namawianie członków organów do podejmowania czynności sprzecznych z interesem spółki (z jednoczesnym grożeniem im odwołaniem), stwarzanie przeszkód w podjęciu uchwał zwyczajnego zgromadzenia wspólników poprzez niezapewnienie wymaganego umową spółki kworum itp.
W literaturze przedmiotu zauważa się, że „ważne powody”, o których mowa w art. 268 k.s.h., stanowią samoistną przesłankę wniosku o zawieszenie i nie jest konieczne dodatkowe „uprawdopodobnienie roszczenia” i wykazanie „interesu prawnego”, które są standardowymi wymogami w innych przypadkach zabezpieczenia powództwa (art. 7301 § 1 k.p.c.). Z tego względu wykazanie przez wspólników żądających wyłączenia innego wspólnika istnienia ważnych powodów zawieszenia praw udziałowych wyłączanego wspólnika stanowi dostateczną podstawę zawieszenia jego praw.
Sądem właściwym dla rozstrzygnięcia wniosku o zawieszenie jest sąd rozpatrujący sprawę o wyłączenie wspólnika. Wniosek o udzielenie zabezpieczenia (to jest o zawieszenie wspólnika) podlega rozpoznaniu bezzwłocznie, nie później jednak niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do sądu.
Wniosek o udzielenie zabezpieczenia (zawieszenie wspólnika) powinien odpowiadać wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego, a ponadto zawierać: 1) wskazanie sposobu zabezpieczenia oraz 2) uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek. Jeżeli wniosek o udzielenie zabezpieczenia złożono przed wszczęciem postępowania, należy także zwięźle przedstawić przedmiot sprawy.
Na zasadzie art. 755 § 1 pkt 2 k.p.c., w ramach wniosku o zawieszenie praw udziałowych wspólnika, pozostali wspólnicy mogą zażądać także zabezpieczenia w postaci ustanowienia zakazu zbywania przez wspólnika jego udziałów w spółce (lub ich obciążania). Zbycie przez wspólnika udziałów czyniłoby bowiem całe postępowanie bezcelowym, gdyż zawsze istniałoby ryzyko, że wspólnik sprzeda udziały osobie „powiązanej” (np. bliskiemu krewnemu) i poprzez tę osobę będzie wywierał na spółkę negatywny, choć niebezpośredni wpływ. Jeśli jednak postanowienie o zawieszeniu praw udziałowych nie wyłączy prawa zbycia udziałów, wówczas wspólnik może nimi swobodnie rozporządzać. Nie jest bowiem wykluczone, że udziały zostaną zbyte na rzecz osoby, którą pozostali wspólnicy zaaprobują, co pozwoli na uniknięcie długotrwałego postępowania o wyłączenie wspólnika.
Na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie „zawieszenia wspólnika” przysługuje zażalenie. W razie prawomocnego odrzucenia pozwu o wyłączenie, oddalenia powództwa albo jego cofnięcia, zabezpieczenie (tj. zawieszenie) upada. W takiej sytuacji zawieszonemu wspólnikowi przysługuje roszczenie o naprawienie poniesionej przez niego szkody.
Zakres zawieszenia wykonywania praw udziałowych
W wyroku z 26 marca 2002 r., sygn. akt III CKN 1238/99, Sąd Najwyższy stwierdził, że przy ustalaniu kworum wymaganego do podejmowania uchwał przez zgromadzenie wspólników spółki z o.o. nie uwzględnia się udziałów wspólnika zawieszonego w wykonywaniu jego praw członkowskich w spółce. Jednocześnie w uzasadnieniu tego orzeczenia SN zwrócił uwagę, że sąd orzekający o zabezpieczeniu powództwa może oznaczyć w swoim postanowieniu zakres zawieszenia, ograniczając go tylko do niektórych uprawnień członkowskich. W razie braku takiego ograniczenia należy przyjąć, że zawieszenie wspólnika dotyczy wszystkich jego uprawnień korporacyjnych, w tym prawa do głosowania na zgromadzeniu wspólników.
Zawieszenie to pociąga za sobą doniosły skutek, gdyż w zakresie objętym zabezpieczeniem przyjmuje się taki stan rzeczy, jakby takiego wspólnika nie było. Zabezpieczenie stanowi nie tylko formę tymczasowej ochrony prawnej, obowiązującej na czas trwania procesu, ale wywiera trwałe skutki. Polegają one m.in. na tym, że podjęte bez udziału zawieszonego w prawach członkowskich wspólnika uchwały pozostają ważne i prawnie skuteczne, choćby zabezpieczone w ten sposób powództwo o jego wyłączenie zostało ostatecznie oddalone (takiemu wspólnikowi pozostaje tylko możliwość zgłoszenia roszczenia odszkodowawczego). Należy jednak podkreślić, że pozbawienie wspólnika (którego dotyczy powództwo o wyłączenie) prawa do głosowania na zgromadzeniu wspólników dotyczy tylko okresu po wydaniu postanowienia o jego zawieszeniu. Zawieszenie wspólnika w wykonywaniu praw udziałowych nie pozbawia go natomiast legitymacji czynnej w sprawie o unieważnienie uchwał zaskarżonych w okresie, gdy przysługiwały mu wszystkie prawa wspólnika (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 30 października 2002 r., sygn. akt I ACa 352/02). Z tego względu wspólnik, który przed zawieszeniem praw miał kompetencję do zaskarżenia uchwały zgromadzenia wspólników, może w dalszym ciągu występować w postępowaniu dotyczącym rozpatrzenia tej sprawy (mimo że później zostało zawieszone jego prawo udziałowe). Postanowienie o zawieszeniu wspólnika w wykonywaniu praw udziałowych nie ma bowiem mocy wstecznej. W przepisie art. 269 k.s.h. mowa jest o wstecznym działaniu orzeczenia o wyłączeniu wspólnika, ale przepis ten dotyczy tylko wspólnika prawomocnie wyłączonego. Ponadto, ustawodawca uzależnia taki skutek od zapłaty w terminie za przejęte udziały. Skutkiem zawieszenia wspólnika w wykonywaniu praw udziałowych będzie natomiast niemożność zaskarżenia kolejnych uchwał zgromadzenia wspólników.
W literaturze przedmiotu podnosi się, że zawieszenie nie może dotyczyć praw przyznanych wspólnikowi osobiście, a tylko praw korporacyjnych ogólnych. Kwestia ta wzbudza jednak wątpliwości. Typowym przywilejem osobistym może być np. prawo wspólnika do powoływania członków zarządu. Pozostawienie takich uprawnień w gestii „zawieszonego wspólnika” wypaczałoby sens zawieszenia, gdyż wspólnik mógłby nadal skutecznie „sterować spółką”. Z tego względu należałoby raczej przyjąć, że zawieszenie odnosi skutek także wobec praw udziałowych o charakterze osobistym, bądź wynikających z udziałów uprzywilejowanych, o ile tak stanowi postanowienie o zawieszeniu.
W doktrynie podnosi się także, że zawieszenie nie obejmuje obowiązków, a jedynie prawa wspólnika. Z tego względu np. wspólnik zobowiązany do powtarzających się świadczeń niepieniężnych, określonych umową spółki (art. 176 k.s.h.), powinien je dalej wykonywać. Wątpliwości wzbudza jednak kwestia istnienia obowiązku wniesienia dopłat (art. 177 k.s.h.) przez wspólnika zawieszonego, skoro głównym celem postępowania jest jego wyłączenie ze spółki w zamian za spłatę. Wniesienie dopłat komplikowałby tylko kwestie rozliczeń pomiędzy nim a spółką. Z tego względu trudno sformułować ogólną tezę o braku zastosowania art. 268 k.s.h. do wszystkich obowiązków wspólnika.
Podstawa prawna:
l art. 266-269 ustawy z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),
l art. 730, 733-746 oraz 755 ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn.zm.).
Maciej Bielecki
radca prawny