Jedną z funkcji kapitału zakładowego spółki jest tzw. funkcja gwarancyjna. Od strony bilansowej kapitał zakładowy jest określoną wielkością pasywów spółki, której odpowiada równa jej co do wartości wielkość aktywów.
Ta właśnie wartość majątku spółki z o.o., równa kapitałowi zakładowemu, nie może - z wyjątkiem szczególnych przypadków określonych w ustawie (np. obniżenie kapitału zakładowego) - być wypłacana wspólnikom w czasie istnienia spółki.
W trakcie funkcjonowania spółki kapitałowej niejednokrotnie może zajść potrzeba dodatkowego finansowania spółki. Może mieć ono podstawę w stosunkach korporacyjnych, regulowanych przez przepisy kodeksu spółek handlowych (podwyższenie kapitału zakładowego, dopłaty w spółce z o.o.). Możliwe jest także podjęcie decyzji o finansowaniu spółki długiem (pożyczka od wspólnika, kredyt udzielony przez wspólnika będącego bankiem, kredyt kupiecki udzielony przez wspólnika).
Podwyższenie kapitału zakładowego wymaga przeprowadzenia odpowiedniego postępowania, a w tym, co do zasady, zmiany umowy (statutu) spółki, a więc zgody kwalifikowanej większości wspólników (w odniesieniu do spółki z o.o. - por. art. 257 i 246 k.s.h., a w odniesieniu do spółki akcyjnej - art. 431 i 415 k.s.h.). Również dopłaty w spółce z o.o. są dozwolone wyłącznie na mocy stosownego postanowienia umowy (art. 177 k.s.h.).
Tych niedogodności nie napotyka się przy finansowaniu spółki długiem. Związane są z nim jednak inne ograniczenia.
Wierzytelność wspólnika wkładem do spółki
Udzielając spółce pożyczki wspólnicy wchodzą w rolę wierzycieli spółki, poza stosunkiem korporacyjnym. Ze względu na swoje uczestnictwo w spółce mają oni jednak z reguły odpowiednią wiedzę o stanie finansów spółki. Zwłaszcza w spółce z o.o. wspólnikowi przysługuje indywidualne prawo kontroli spółki, jeżeli uprawnienie to nie zostało wyłączone lub ograniczone w treści umowy spółki (por. art. 212 i 213 k.s.h.).
Przepisy k.s.h. uwzględniają tę odmienną - niż ma to miejsce w przypadku wierzycieli zewnętrznych - sytuację wspólników. Zgodnie z art. 14 § 3 k.s.h. wierzytelności wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki udzielonej spółce kapitałowej uważa się za jego wkład do spółki w przypadku ogłoszenia jej upadłości w terminie 2 lat od dnia zawarcia umowy pożyczki.
Przepis ten spotkał się z uzasadnioną krytyką w doktrynie. Podnoszono m.in., że jego wąski zakres przedmiotowy niweczy cel wprowadzenia tej regulacji. Rzeczywiście literalnie ujmując zakres art. 14 § 3 jest ograniczony. Po wstępnej analizie mogłoby się wydawać, że dotyczy on tylko pożyczki w sensie cywilnoprawnym, a więc umowy uregulowanej w art. 720-724 k.c. W sytuacji bowiem, gdy art. 15 § 1 k.s.h. wyraźnie rozróżnia umowę kredytu i umowę pożyczki, a w art 14 § 3 k.s.h. mowa jest wyłącznie o pożyczce, nie ma podstaw do rozszerzenia zakresu art. 14 § 3 k.s.h. na umowę kredytu udzielanego przez bank. Zachodzi jednak pytanie, czy rzeczywiście we wszystkich innych przypadkach, w których nie mamy do czynienia z cywilnoprawną umową pożyczki, stosowanie tego przepisu będzie wyłączone?
PRZYKŁAD
Wspólnik A jest jednocześnie kontrahentem spółki X. W ramach współpracy dostarcza on spółce X towary z odroczonym o 6 miesięcy terminem płatności (kredyt kupiecki). Po upływie 4 miesięcy od dostarczenia towaru ogłoszono upadłość spółki X.
Kredyt kupiecki, choć ma gospodarczy sens taki sam jak pożyczka, nie jest umową pożyczki. Jest on tylko stosowanym w obrocie rodzajem płatności. W omawianym przypadku udzielenie kredytu kupieckiego może jednak zostać uznane za zmierzające do obejścia prawa w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem czynność prawna mająca na celu obejście ustawy jest nieważna. Obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu treści czynności prawnej, że z formalnego punktu widzenia (pozornie) nie sprzeciwia się ona ustawie, ale w rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest zakazane przez ustawę. Chodzi tu zatem o wywołanie skutku sprzecznego z prawem.
Sens art. 14 § 3 k.s.h. sprowadza się do tego, że w razie ogłoszenia upadłości w terminie 2 lat od zawarcia umowy pożyczki, wierzytelności wspólnika albo akcjonariusza traktuje się jako wkład do spółki. Oznacza to, że w przypadku upadłości wspólnik (akcjonariusz) nie może zaspokoić tej wierzytelności z majątku spółki, aż do pełnej spłaty wierzycieli spółki niebędących wspólnikami. Wierzytelność tytułem pożyczki nie konkuruje zatem do masy upadłości z wierzytelnościami osób, które nie są wspólnikami, oraz z wierzytelnościami wspólników pod innym tytułem niż pożyczka. W ten sposób wspólnik, który finansuje spółkę długiem, ponosi konsekwencję faktu, że nie wybrał zwykłej w ujęciu k.s.h. drogi finansowania (podwyższenie kapitału zakładowego, dopłaty). Potraktowanie kredytu kupieckiego jako niemieszczącego się w zakresie art. 14 § 3 k.s.h. niweczy sens omawianej instytucji.
Co prawda uznanie, że dana umowa zmierza do obejścia prawa, jest zawsze kwestią ustaleń faktycznych poczynionych w określonym, konkretnym przypadku przez sąd, jednakże w opisanej wyżej sytuacji wniosek taki byłby uzasadniony m.in. z uwagi na fakt, że umowa została zawarta w krótkim czasie przed ogłoszeniem upadłości spółki, w związku z czym w momencie jej zawierania wspólnik powinien był w zasadzie wiedzieć o złej kondycji spółki.
Jako zmierzające do obejścia przepisu art. 14 § 3 k.s.h. można w konkretnym przypadku potraktować także np. udzielanie spółce pożyczek przez członków rodziny wspólnika albo przez podmioty zależne od wspólnika. Czynność zmierzająca do obejścia prawa jest nieważna. Na jej nieważność może powołać się każdy mający w tym interes prawny, a więc i syndyk.
W niektórych przypadkach uznanie, że dana umowa pożyczki zmierza do obejścia prawa może być jednak wyjątkowo trudne. Jeżeli przykładowo osoba trzecia, która otrzymała od wspólnika zabezpieczenie (np. w formie zastawu, hipoteki, poręczenia) udziela spółce pożyczki, to odpowiedź na pytanie, czy taki zespół czynności zmierza do obejścia prawa, jest możliwa jedynie w konkretnych okolicznościach.
Należy przy tym pamiętać, że nawet w przypadku uznania, że takie czynności nie zmierzają do obejścia prawa, wierzyciele spółki mogą poszukiwać ochrony na podstawie innych instytucji prawnych, a w szczególności na podstawie skargi pauliańskiej (por. art. 527 i nast. k.c.).
Zwrot pożyczki przed ogłoszeniem upadłości
Po to, aby w razie upadłości spółki wierzytelność wspólnika mogła zostać potraktowana jako wkład, wspólnik powinien być nim także w momencie ogłoszenia upadłości. Również wierzytelność wspólnika z tytułu pożyczki powinna wtedy istnieć. Z tego względu pożyczki zwrócone przed ogłoszeniem upadłości nie są objęte zakresem omawianej regulacji. Jeżeli brak jest korelacji pomiędzy terminem zwrotu pożyczki określonym w umowie pożyczki i złą kondycją finansową spółki, nie mamy także do czynienia z czynnością zmierzającą do obejścia prawa.
Należy przy tym pamiętać, że przepis art. 14 § 3 k.s.h. dotyczy także wszystkich tych sytuacji, w których wspólnik do daty ogłoszenia upadłości nabył wierzytelność z tytułu pożyczki od osoby trzeciej lub osoba taka wstąpiła do spółki uzyskując status wspólnika.
Należy również zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 189 § 2 k.s.h. wspólnicy spółki z o.o. nie mogą otrzymywać z jakiegokolwiek tytułu wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Przepis ten zakazuje zatem także dokonania wypłaty z tytułu wymagalnej pożyczki, jeśli spowodowałaby ona brak pełnego pokrycia kapitału zakładowego lub dalsze uszczuplenie tego pokrycia.
Decydujące znaczenie dla zgodności z prawem takiej wypłaty ma zatem stan kapitału spółki z momentu spełnienia świadczenia przez spółkę. Nie zawsze oznacza to jednak konieczność sporządzania odrębnego bilansu na moment wypłaty. Zgodnie z zasadami sprawozdawczości w spółkach sporządza się zazwyczaj miesięczne bilanse. Jeżeli więc po dacie takiego ostatniego bilansu nie nastąpiło zdarzenie, które dotyczy pokrycia kapitału zakładowego (np. powstanie znacznego w stosunku do aktywów spółki zobowiązania, utrzymywanie się kapitału spółki na granicy pokrycia), to przyjmuje się, że nie ma potrzeby sporządzania odrębnego bilansu na moment wypłaty (por. A. Opalski, W sprawie interpretacji art. 14 § 3 i art. 189 § 2 k.s.h. - polemika, PPH nr 2 z 2004 r.). Zarząd powinien jednak zwracać baczną uwagę na ewentualne wypłaty, jeżeli spółka znajduje się w stanie podbilansowym lub na jego granicy.
PRZYKŁAD
W omawianym przypadku majątek netto spółki z o.o. (obliczany poprzez odjęcie od sumy aktywów sumy zobowiązań spółki) wynosi 70 000 zł. Majątek ten nie wystarcza zatem na pokrycie kapitału zakładowego w wysokości 100 000 zł. Zachodzi pytanie, czy w tej sytuacji każda wypłata z majątku spółki z o.o. jest niedopuszczalna?
Należy uznać, że niedopuszczalna jest tylko taka wypłata, która wpływa ujemnie na stopień pokrycia kapitału zakładowego. Spłata odsetek od pożyczki stanowi uszczuplenie bilansowe majątku spółki. Natomiast spłata kwoty głównej pożyczki jest bilansowo obojętna, gdyż zmniejsza o tę kwotę pasywa spółki. Również np. zawarcie umowy sprzedaży przez spółkę i dokonanie płatności tytułem tej umowy jest bilansowo obojętne, jeśli niezwłocznie po zapłacie ceny spółka może ująć w bilansie zakupione dobra jako aktywa i przypisać im wartość równą cenie sprzedaży.
Wspólnik spółki z o.o., który wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy (statutu) spółki otrzymał wypłatę z majątku spółki, obowiązany jest do jej zwrotu. Członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę, odpowiadają za jej zwrot solidarnie z odbiorcą.
• Wierzytelności wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki udzielonej spółce kapitałowej - w razie ogłoszenia jej upadłości w terminie 2 lat od dnia zawarcia umowy pożyczki - uważa się za jego wkład do spółki. W takim przypadku wspólnik (akcjonariusz) nie może zaspokoić tej wierzytelności z majątku spółki, aż do pełnej spłaty wierzycieli niebędących wspólnikami.
• Czynności polegające np. na udzieleniu spółce przez wspólnika kredytu kupieckiego lub udzieleniu spółce pożyczki przez członków rodziny wspólnika albo podmioty od niego zależne mogą być w określonym konkretnym przypadku uznane za nieważne jako zmierzające do obejścia prawa. Na taką nieważność danej czynności może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny, w tym także syndyk.
• Wspólnicy spółki z o.o. nie mogą otrzymywać z jakiegokolwiek tytułu wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego spółki. Wspólnik, który wbrew temu ograniczeniu otrzymał wypłatę z majątku spółki, jest obowiązany do jej zwrotu. Członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę, odpowiadają za jej zwrot solidarnie z odbiorcą.
Podstawa prawna:
• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),
• ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.).
Adam Ambroziewicz