W razie nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości ZUS może wymierzyć płatnikowi składek dodatkową opłatę do wysokości 100% nieopłaconych składek. Stanowi o tym art. 24 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (zwanej dalej u.s.u.s.). Taka dodatkowa opłata, podobnie jak odsetki za zwłokę czy koszty egzekucyjne finansowane są w całości z własnych środków przez płatnika składek. Natomiast art. 218 § 1 k.k. określa znamiona przestępstwa naruszenia praw pracownika ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego. W razie gdy osoba wykonująca czynności z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych łamie te prawa w sposób złośliwy lub uporczywy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jednym ze sposobów łamania tych praw jest zaniechanie opłacania składek z tytułu ubezpieczeń społecznych potrąconych z wynagrodzenia za pracę. Może się więc zdarzyć, że osoba prowadząca indywidualnie działalność gospodarczą będzie dwukrotnie ukarana za to samo przewinienie.
Przykład
Damian K. prowadzi działalność gospodarczą (przedsiębiorstwo remontowo-budowlane) i zatrudnia 5 osób. Przez kilka miesięcy nie płacił za pracowników składek na ubezpieczenia społeczne, potrąconych z wynagrodzeń tych pracowników. W związku z tym ZUS może nałożyć na niego, jako płatnika składek, dodatkową opłatę w wysokości 100% nieopłaconych składek za wymieniony okres. Jednocześnie może być skazany za przestępstwo z art. 218 § 1 k.k. za nieopłacenie składek i ukarany np. karą grzywny.
Z kolei art. 98 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s. stanowi, że karze grzywny do 5000 zł podlega płatnik składek albo osoba zobowiązana do działania w imieniu płatnika, który nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie. A zatem osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą może być ukarana taką grzywną znów oprócz tego, że zostanie na nią nałożona opłata dodatkowa, co stanowi podwójne karanie za ten sam czyn. Karze grzywny w tej samej wysokości podlega także ten, kto w przewidzianym przepisami terminie nie opłaca składek lub nie dokonuje wpłat z innych tytułów niż ubezpieczenia społeczne, do których poboru zobowiązany jest ZUS.
W obu wcześniej wskazanych sytuacjach dochodzi do możliwości podwójnego karania za to samo, co jest sprzeczne z zasadą państwa prawa wyrażoną w art. 2 Konstytucji.
Przepisy zakwestionowane przez Trybunał
Wyrokiem z 18 listopada 2010 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją RP przepisów art. 218 § 1 k.k., art. 98 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 oraz art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Niekonstytucyjne przepisy utracą moc 31 maja 2012 r.
Trybunał uznał wskazane przepisy za niekonstytucyjne wyłącznie dlatego, że możliwe jest jednoczesne karanie płatnika będącego osobą fizyczną opłatą dodatkową i skazanie za przestępstwo lub wykroczenie za nieopłacanie (częściowe nieopłacanie) składek na ubezpieczenia społeczne. Równocześnie stwierdził jednak, że uznane za niezgodne z Konstytucją przepisy prawa, gdyby były oceniane pojedynczo, nie budziłyby wątpliwości konstytucyjnych. Dopiero łącznie tworzą taki mechanizm prawny, który może wywołać niekonstytucyjne skutki. Zdaniem Trybunału rzetelne opłacanie składek leży zarówno w interesie ZUS, jak i ubezpieczonego, a także w interesie publicznym, gdyż brak pochodzących ze składek środków na finansowanie świadczeń ubezpieczeniowych musiałby być rekompensowany z budżetu państwa.
W interesie publicznym jest zatem to, aby dać czas ustawodawcy na stosowne zmiany i dlatego Trybunał odroczył utratę mocy obowiązującej zakwestionowanych przepisów na okres 18 miesięcy od dnia publikacji wyroku. Chodzi o to, aby zapobiec powstaniu stanu prawnego, w którym naruszenie przez płatnika będącego osobą fizyczną obowiązku należytego opłacania składek na ubezpieczenia społeczne lub innych składek pobieranych przez ZUS nie byłoby zagrożone jakąkolwiek sankcją. W okresie odroczenia ustawodawca powinien dokonać takiej zmiany stanu prawnego, aby - gwarantując za pomocą odpowiednich sankcji rzetelne wywiązywanie się przez płatników z obowiązku opłacania składek - wyeliminować niekonstytucyjny mechanizm podwójnego karania za ten sam czyn.
Karanie za nieopłacone składki po ogłoszeniu wyroku
Bardzo ważną kwestią jest to, jak i czy w ogóle powinny być stosowane zakwestionowane przez Trybunał Konstytucyjny przepisy. Trzeba wiedzieć, że w innych przypadkach, w których określony przepis był uznawany za niekonstytucyjny, ale jednocześnie orzekano odroczenie w czasie utraty jego mocy obowiązującej, sądy wielokrotnie uznawały za uzasadnione zaniechanie stosowania niekonstytucyjnych przepisów (tak np.: WSA we Wrocławiu w wyroku z 10 grudnia 2009r., IV SA/Wr 470/09; NSA w Warszawie w wyroku z 7 stycznia 2010r., I FSK 1991/08). Okoliczność, że niekonstytucyjny przepis nadal obowiązuje, nie oznacza bowiem bezwzględnego obowiązku jego stosowania. To orzecznictwo pozwala sądom w praktyce na możliwość rozważenia tych samych wartości konstytucyjnych, które były podstawą rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie, w której stan faktyczny jest zbliżony lub niemal identyczny.
Z taką linią orzecznictwa powinien się liczyć Zakład Ubezpieczeń Społecznych w tych wszystkich przypadkach, w których zdecydowałby się nadal na stosowanie art. 24 ust. 1 u.s.u.s. i na tej podstawie wymierzałby opłaty dodatkowe. Od decyzji ZUS przysługuje odwołanie do sądu (art. 83 ust. 2 u.s.u.s.), który może uznać niedopuszczalność stosowania niekonstytucyjnego przepisu i uchylić zaskarżoną decyzję.
Sebastian Kowalski
sędzia Sądu Rejonowego w Wałbrzych
Podstawa prawna:
• art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
• art. 218 Kodeksu karnego,
• art. 98 ust. 1 pkt 1 i ust. 2, art. 24 ust. 1 oraz art. 83 ust. 2 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.)
Orzecznictwo:
• wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2010 r. (P 29/09, DzU nr 225, poz. 1474),
• wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 10 grudnia 2009 r. (IV SA/Wr 470/09, niepubl.),
• wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 7 stycznia 2010 r. (I FSK 1991/08, niepubl.).