Prowadzenie działalności gospodarczej, jak również swobodny wybór rodzaju i charakteru podejmowanej działalności zarobkowej jest podstawowym prawem każdego człowieka żyjącego w demokratycznym państwie. Zasadę tę potwierdza Konstytucja RP, stanowiąc, że wybór zawodu jak też prowadzenie działalności gospodarczej powinno być swobodne, a jakiekolwiek ograniczenia w tej materii powinny być wprowadzane tylko w uzasadnionych przypadkach.
Takim uzasadnionym przypadkiem są według ustawodawcy sytuacje, w których na szkodę narażani są inni uczestnicy obrotu gospodarczego. Osobom narażającym osoby trzecie można wymierzyć zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek, jak również pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu. Jak zatem widać, zakaz dotyczy nie tylko prowadzenia działalności gospodarczej, ale i zajmowania niektórych stanowisk czy pełnienia określonych funkcji. Wskazuje się, że zakaz obowiązuje wszystkie funkcje i stanowiska wskazane w przepisie, mamy do czynienia zatem z „pakietem” zakazanych stanowisk.
Kto może zostać objęty zakazem
Zakazem mogą zostać objęte osoby:
• zobowiązane do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 373 ust. 1 pkt 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (zwanej dalej PUN),
• w stosunku do których sąd ogłosił upadłość, także jeżeli niewypłacalność dłużnika jest następstwem jego celowego działania lub rażącego niedbalstwa,
• które po ogłoszeniu upadłości ukrywała, niszczyła lub obciążała majątek wchodzący w skład masy upadłości (art. 373 ust. 1 pkt 3 PUN),
• uprawnione do reprezentowania przedsiębiorcy będącego osobą prawną lub spółką handlową niemającą osobowości prawnej, jeżeli niewypłacalność przedsiębiorcy lub pogorszenie jego sytuacji finansowej jest następstwem celowego działania lub rażącego niedbalstwa tych osób (art. 374 ust. 2 PUN).
Na jakiej podstawie można orzec zakaz
Zakaz może zostać orzeczony w dwóch grupach przypadków.
Przyczynami zawinionymi przez osobę, na którą nakłada się zakaz są:
• niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie 2 tygodni od powstania obowiązku złożenia takiego wniosku (art. 373 ust. 1 pkt 1 PUN),
• niewydanie lub niewskazanie majątku, ksiąg handlowych, korespondencji lub innych dokumentów upadłego po ogłoszeniu upadłości, mimo ustawowego obowiązku takiego wydania lub wskazania (art. 373 ust. 1 pkt 2 PUN),
• ukrywanie, niszczenie lub obciążanie majątku wchodzącego w skład masy upadłości po ogłoszeniu upadłości (art. 373 ust. 1 pkt 3 PUN),
• niewykonanie innych obowiązków ustawowych ciążących na danym podmiocie jako na upadłym (art. 373 ust. 1 pkt 4 PUN),
Odpowiedzialność za czyny zawinione występuje zarówno w przypadku zawinienia umyślnego, jak i nieumyślnego.
Zakaz może zostać orzeczony także bez winy osoby nim dotkniętej tylko w dwóch przypadkach, mianowicie jeżeli wobec danej osoby:
• już co najmniej raz ogłoszono upadłość, z umorzeniem jej długów po zakończeniu postępowania upadłościowego (art. 373 ust. 3 pkt 1 PUN),
• ogłoszono upadłość nie dawniej niż pięć lat przed ponownym ogłoszeniem upadłości (art. 373 ust. 3 pkt 2 PUN).
Orzekając o zakazie, jeżeli podstawą tego zakazu ma być działanie zawinione, sąd upadłościowy bierze pod uwagę także stopień winy oraz skutki podejmowanych działań. W szczególności bierze pod uwagę obniżenie wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli. Jeżeli zakaz może zostać orzeczony wobec kilku osób działających wspólnie, możność orzeczenia zakazu oraz jego wymiar orzeka się wobec każdej z tych osób w sposób zindywidualizowany (postanowienie Sądu Najwyższego z 21 marca 2007 r. - I CSK 460/06, niepubl.). Co ciekawe, te „wytyczne” dotyczą orzekania o zakazie w przypadku działań zawinionych. Nie ma podobnej regulacji dotyczącej działań niezawinionych.
Bardzo ważne jest, że zarówno w przypadku zawinionego, jak i niezawinionego spełnienia przesłanek do orzeczenia zakazu sąd nie ma takiego obowiązku. Jak wskazują przepisy prawa upadłościowego, sąd może orzec taki zakaz. Może, ale nie musi. Kwestię orzeczenia zakazu, jak i jego wymiaru, sąd bada, analizując przesłanki wskazane w art. 373 ust. 2 PUN. Zakaz orzeka się w wymiarze od 3 do 10 lat (art. 373 ust. 1 PUN).
Kiedy nie orzeka się zakazu
Zakazu nie orzeka się, jeżeli postępowanie w tej sprawie nie zostało wszczęte w terminie roku od dnia umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 PUN. Zakazu nie orzeka się także, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie został złożony, jeżeli od chwili, w którym powstał obowiązek takiego złożenia upłynęły 3 lata.
Skutki orzeczenia zakazu
Orzeczenie zakazu sprawia, że dotknięta nim osoba nie może legalnie prowadzić działalności gospodarczej.
Postępowanie w przedmiocie orzeczenia zakazu wszczynane jest na wniosek, który może złożyć wierzyciel, tymczasowy nadzorca sądowy, zarządca przymusowy, syndyk, nadzorca sądowy albo zarządca, Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego (art. 376 ust. 1 PUN). Do złożenia wniosku legitymowany jest także prokurator.
Orzeczenie zakazu jest sankcją bardzo dotkliwą. Wprowadzenie takiego zakazu uzasadniane jest jednak specyfiką postępowania upadłościowego. Cechą charakterystyczną takiego postępowania jest istnienie sytuacji, w której z masy upadłościowej zaspokojonych ma być wielu wierzycieli. Majątek często nie wystarcza na takie zaspokojenie. Dlatego dodatkowe działania określonych osób, jeszcze bardziej utrudniające owo zaspokojenie, muszą być w ocenie ustawodawcy zwalczane.
Zakaz pełnienia funkcji w prawie karnym
Oprócz opisanego w niniejszym artykule zakazu, istnieje także środek karny w postaci zakazu piastowania określonych stanowisk czy prowadzenia określonego typu działalności gospodarczej (np. związanej z edukacją małoletnich). Regulacje dotyczące tego zakazu znajdują się w Kodeksie karnym. Zakazy te orzekane są w wyroku skazującym za określone przestępstwo na podstawie innych wskazanych w Kodeksie karnym przesłanek. Jest to zatem zakaz innego rodzaju, którego celem jest zabezpieczenie przed popełnieniem nowego przestępstwa.
Krzysztof Czerwiński
Podstawa prawna:
• ustawa z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (DzU z 2009 r. nr 175, poz. 1361 ze zm.).