Rozważając zagadnienie dotyczące powinności ciążących na pracodawcy wobec związków zawodowych, należy najpierw ustalić, kiedy mamy do czynienia ze związkiem zawodowym. Związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych (art. 1 ustawy o związkach zawodowych). Ponadto pracodawca powinien ustalić również, czy działający w jego zakładzie pracy związek zawodowy ma charakter zakładowej organizacji związkowej. Termin ten nie został zdefiniowany w żadnym akcie prawnym, lecz pośrednio o jego znaczeniu można wnioskować na podstawie art. 251 ust. 1 ww. ustawy.
Związek zawodowy mający charakter zakładowej organizacji związkowej to organizacja zrzeszającą co najmniej 10 członków będących:
• pracownikami lub osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji lub
• funkcjonariuszami pełniącymi służbę w jednostce, w której działa organizacja związkowa.
Należy również zwrócić uwagę, że orzecznictwo Sądu Najwyższego przyjmuje, iż zakładowa organizacja związkowa musi działać w zakładzie pracy. Nie można traktować jako „zakładową” (choćby tak była nazwana) takiej jednostki organizacyjnej związku zawodowego, która obejmuje swoim działaniem tylko część zakładu pracy. Jest to wtedy inna jednostka organizacyjna związku zawodowego - odpowiadająca zakresowi swojego działania.
Zapewnienie pomieszczeń i urządzeń
Do podstawowych obowiązków pracodawcy o charakterze organizacyjnym wobec zakładowej organizacji związkowej należy udostępnienie pomieszczeń i urządzeń technicznych koniecznych do prowadzenia działalności związkowej. Obowiązek ten ma charakter bezwzględny i pracodawca nie może się od niego uchylić.
Udostępnienie biura oraz niezbędnych urządzeń następuje na podstawie umowy między pracodawcą a organizacją związkową lub na podstawie zakładowych układów zbiorowych pracy. Zasady udostępniania lokalu bądź urządzeń mają odzwierciedlenie w układzie zbiorowym jako jego składnik. Przepisy prawa nie wskazują natomiast, jaki charakter powinna mieć umowa. A zatem może to być umowa o charakterze zarówno bezpłatnym, jak i odpłatnym. Najczęściej jednak są to nieodpłatne umowy użyczenia. Istotne jest, że realizacja takich umów nie podlega kontroli sądowej.
Przepisy nie wskazują również, jakie urządzenia mają zostać udostępnione związkom zawodowym. Zazwyczaj przedmiotem udostępnienia są np.: telefon, faks, komputer.
Standardowo umowa użyczenia powinna określać:
• udostępnione biuro oraz rodzaj sprzętu,
• zasady ponoszenia opłat eksploatacyjnych,
• ewentualne warunki odpłatności, jeśli umowa ma charakter odpłatny.
Potrącanie składek związkowych z wynagrodzeń ich członków
Do obowiązków pracodawcy należy również ściąganie składek członków związku, które potrąca się bezpośrednio z wynagrodzeń pracowników. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że sama przynależność do związku nie daje pracodawcy prawa do automatycznego potrącania składek i odprowadzania ich na rzecz związku zawodowego.
Aby potrącić związkowcowi składkę z wynagrodzenia, muszą zostać spełnione łącznie 2 warunki określone w art. 331 ustawy związkowej:
• zakładowa organizacja związkowa musi wystąpić do pracodawcy ze stosownym pisemnym wnioskiem zawierającym numer rachunku bankowego, na który powinny zostać przekazane składki,
• pracownik musi wyrazić pisemną zgodę na dokonywanie potrąceń z jego wynagrodzenia.
Ochrona stosunku pracy
Stosunek pracy działaczy związkowych podlega szczególnej ochronie, m.in. przez tzw. obowiązek konsultacyjny.
Pracodawca bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej nie może:
• wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z imiennie wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z innym pracownikiem będącym członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnionym do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy,
• zmienić jednostronnie warunków pracy lub płacy na niekorzyść pracownika, o którym mowa wyżej.
Pracowników podlegających ochronie wskazuje zarząd zakładowej organizacji związkowej reprezentatywnej w rozumieniu art. 24125a k.p. Liczba tych pracowników nie może być większa niż liczba osób stanowiących kadrę kierowniczą w zakładzie pracy lub liczba wskazana w art. 32 ust. 4 ustawy o związkach zawodowych.
Przykładem obowiązku informacyjnego pracodawcy względem związku zawodowego jest zawiadamianie go o liczebności kadry kierowniczej w odpowiedzi na pisemne żądanie organizacji związkowej. Termin udzielenia odpowiedzi wynosi 7 dni od dnia otrzymania tego żądania.
Zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy
Prawodawca określił przypadki, w których wskazani działacze są zwolnieni z obowiązku świadczenia pracy (art. 31 ww. ustawy).
Prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej przysługuje:
• częściowo jednemu pracownikowi w miesięcznym wymiarze godzin równym liczbie członków zatrudnionych w zakładzie pracy, gdy ich liczba jest mniejsza od 150,
• jednemu pracownikowi, gdy związek liczy od 150 do 500 członków zatrudnionych w zakładzie pracy,
• dwóm pracownikom, gdy związek liczy od 501 do 1000 członków zatrudnionych w zakładzie pracy,
• trzem pracownikom, gdy związek liczy od 1001 do 2000 członków zatrudnionych w zakładzie pracy,
• kolejnemu pracownikowi za każdy rozpoczęty nowy tysiąc, gdy zakładowa organizacja związkowa liczy ponad 2000 członków zatrudnionych w zakładzie pracy.
Jeżeli zwolnienie ma obejmować niepełny wymiar godzin, może być udzielane większej liczbie pracowników zgodnie z zasadami zawartymi w punktach poprzedzających.
Związek, składając wniosek o zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy, musi uzasadnić konieczność udzielenia takiego zwolnienia.
Za okres zwolnienia od świadczenia pracy związkowcowi przysługuje wynagrodzenie obliczane według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy.
Pracodawca ma także obowiązek udzielenia urlopu bezpłatnego pracownikowi, który ma pełnić poza zakładem pracy związkową funkcję z wyboru (art. 25 ww. ustawy).
Piotr Matwiejczyk
Podstawa prawna:
• ustawa z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (DzU z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.),
• art. 24125a Kodeksu pracy,
• rozporządzenie Rady Ministrów z 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy (DzU z 1996 r. nr 71, poz. 336).