Systemy i rozkłady czasu pracy ustala się w układzie zbiorowym pracy, natomiast jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy - w regulaminie pracy. Pracodawca zatrudniający do 20 osób, który nie ma obowiązku wydawania regulaminu pracy - systemy i rozkłady czasu pracy ustala w obwieszczeniu (art. 150 k.p.).
Systemy czasu pracy
Kodeks pracy dopuszcza stosowanie następujących systemów czasu pracy:
• podstawowy system czasu pracy, w którym praca jest wykonywana przez 8 godzin na dobę (art. 129 k.p.),
• równoważny system czasu pracy, który dopuszcza przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin, przy jednoczesnym skróceniu czasu pracy w innych dniach lub zapewnieniu większej liczby dni wolnych od pracy (art. 135 k.p.),
• równoważny system czasu pracy, który dopuszcza przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 16 godzin, przy jednoczesnym skróceniu czasu pracy w innych dniach lub zapewnieniu większej liczby dni wolnych od pracy - system ten może być stosowany wyłącznie przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy (art. 136 k.p.),
• równoważny system czasu pracy, który dopuszcza przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin, przy jednoczesnym skróceniu czasu pracy w innych dniach lub zapewnieniu większej liczby dni wolnych od pracy - system ten może być stosowany tylko do pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych (art. 135 k.p.),
• system czasu pracy w tzw. ruchu ciągłym, w którym jest dopuszczalne przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni, przy czym jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin - system ten może być stosowany wyłącznie przy pracach w ruchu ciągłym, a także w przypadku gdy praca nie może być wstrzymana ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności (art. 138 k.p.),
• system przerywanego czasu pracy, który dopuszcza wprowadzenie jednej przerwy w pracy w ciągu doby, trwającej nie dłużej niż 5 godzin (art. 139 k.p.),
• system zadaniowego czasu pracy (art. 140 k.p.), który charakteryzuje się znaczną swobodą pracownika w kształtowaniu swojego rozkładu czasu pracy,
• system skróconego tygodnia pracy, w którym dopuszczalne jest wykonywanie pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin (art. 143 k.p.),
• system pracy weekendowej, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta (art. 144 k.p.).
Można stosować również tzw. system ruchomego czasu pracy, w którym pracownik sam ustala, kiedy - w danym dniu - chce rozpoczynać i kończyć swoją pracę. Tego systemu nie reguluje Kodeks pracy, natomiast jego wprowadzenie możliwe jest na podstawie wykładni Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz PIP, które dopuszczają wprowadzenie w firmie takiego systemu.
Pracodawca ma prawo wybrać jeden lub kilka systemów, w zależności od potrzeb firmy.
U pracodawcy mogą obowiązywać na przykład następujące systemy czasu pracy:
• podstawowy - zmianowy - w stosunku do pracowników zatrudnionych przy liniach produkcyjnych produkcji,
Przykład
Pracownicy działu produkcji pracują w podstawowym systemie czasu pracy, po 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy oraz w zmianowym rozkładzie czasu pracy.
Ustala się następujące godziny zmian:
I zmiana: 6.00 - 14.00,
II zmiana: 14.00 - 22.00,
III zmiana: 22.00 - 6.00.
• podstawowy - ruchomy - w dziale kadr, księgowości,
Przykład
Pracownicy działu kadr i księgowości pracują w systemie ruchomego czasu pracy, zgodnie z którym rozpoczynają pracę między godz. 7.00 a 10.00 w każdym dniu tygodnia, od poniedziałku do piątku i kończą ją odpowiednio między godz. 15.00 a 18.00.
Niezależnie od godzin rozpoczęcia i zakończenia pracy pracownik jest zobowiązany do wykorzystania nieprzerwanego 11-godzinnego dobowego okresu odpoczynku.
• równoważny - w sekretariacie firmy i w zakładowych sklepach,
Przykład
Pracownicy sekretariatu i zakładowych sklepów wykonują pracę w systemie równoważnego czasu pracy, w którym dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy.
• zadaniowy - dla przedstawicieli handlowych, dostawców, serwisantów, informatyków, ekipy sprzątającej,
Rozkład czasu pracy
Rozkład czasu pracy to rama, na podstawie której ustala się czas pracy pracowników w firmie. Każdy pracodawca musi mieć rozkład czasu pracy. Natomiast część pracodawców musi mieć jeszcze dodatkowo harmonogramy czasu pracy.
To, czy w firmie wystarczy sam rozkład czasu pracy, czy trzeba mieć jeszcze harmonogram, zależy od tego, w jaki sposób rozkład czasu pracy został ustalony (czy jest „elastyczny” czy „sztywny”), a także od systemu czasu pracy, w którym pracownik został zatrudniony.
Harmonogramu czasu pracy nie trzeba tworzyć w przypadku:
• „sztywnego” rozkładu czasu pracy,
• pracy w systemie zadaniowego czasu pracy (ponieważ w tym systemie pracownik sam sobie określa, w których dniach i w jakich godzinach wykonuje swoją pracę),
• pracy w systemie ruchomego czasu pracy (ponieważ w tym systemie pracownik sam decyduje o godzinie rozpoczęcia, a tym samym i zakończenia dnia pracy w danym dniu, w granicach godzinowych wskazanych przez pracodawcę).
Przykład
„Sztywny” rozkład czasu pracy:
• Praca w firmie wykonywana jest od poniedziałku do piątku przez 8 godzin na dobę, od godziny 8.00 do 16.00.
• Pracownicy działu ... wykonują pracę w podstawowym systemie czasu pracy, od poniedziałku do piątku, po 4 godziny na dobę od godz. 9.00 do 13.00.
• Pracownik zatrudniony na stanowisku ... na 3/4 etatu pracuje w poniedziałki, wtorki i środy po 10 godzin na dobę, od godziny 8.00 do 18.00.
Ustalenie „sztywnego” rozkładu czasu pracy w przypadku pracowników zatrudnionych na część etatu może spowodować, że w jednym okresie rozliczeniowym pracownik może niedopracować obowiązującego go wymiaru czasu pracy, a w innym - pracować ponad wymiar.
Jeżeli nie ma możliwości zmiany rozkładu czasu pracy na „elastyczny”, pracownikowi należy:
• w okresie rozliczeniowym, w którym nie dopracował wymiaru, zapłacić wynagrodzenie w takiej wysokości, jakby przepracował cały wymiar czasu pracy,
• w okresie rozliczeniowym, w którym praca będzie groziła przekroczeniem wymiaru - domagać się pracy tylko w jego granicy.
Przykład
„Elastyczny” rozkład czasu pracy:
• Pracownicy firmy ... pracują przez 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy w 1-miesięcznym okresie rozliczeniowym, zgodnie z harmonogramem czasu pracy opracowywanym przez dział personalny.
• Pracownik na stanowisku ... zatrudniony na 1/4 etatu wykonuje pracę przez 2 dni w tygodniu po 10 godzin, zgodnie z harmonogramem czasu pracy opracowanym przez bezpośredniego przełożonego.
• Pracownik zatrudniony na 3/4 etatu wykonuje pracę przez 3 dni w tygodniu po 8 godzin i raz w tygodniu przez 6 godzin, zgodnie z harmonogramem czasu pracy opracowywanym na obowiązujący go 1-miesięczny okres rozliczeniowy.
Wprowadzanie systemów i rozkładów czasu pracy
Jeżeli pracodawca chce wprowadzić nowy system czasu pracy lub np. zmienić rozkład czasu pracy ze „sztywnego” na „elastyczny”, powinien postąpić tak jak przy zmianie układu zbiorowego pracy lub regulaminu pracy (dotyczy to także obwieszczenia).
Etapy zmiany systemu i rozkładu czasu pracy w regulaminie pracy:
Krok I - pracodawca podejmuje się uzgodnienia treści wprowadzanego zapisu i uzgadnia go ze związkami zawodowymi, jeśli organizacje związkowe w firmie działają.
Jeśli nie dojdzie do uzgodnienia albo w firmie nie ma związków zawodowych - pracodawca sam wprowadza nowy system i rozkład czasu pracy.
Krok II - treść zapisu o wprowadzeniu nowego systemu czy rozkładu czasu pracy podaje się do wiadomości załogi w sposób przyjęty u danego pracodawcy.
Krok III - zapis o nowym systemie lub rozkładzie czasu pracy wchodzi w życie po upływie 2 tygodni od dnia podania go do wiadomości pracowników.
Przykład
§ 1. Na podstawie art. 150 w zw. z art. 1043k.p. ustala się, że:
Pracownicy recepcji wykonują pracę w systemie równoważnego czasu pracy, w którym dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy, zgodnie z harmonogramem czasu pracy opracowywanym na okres rozliczeniowy przez dział personalny spółki.
§ 2. Paragraf 1 wchodzi w życie od następnego okresu rozliczeniowego, tj. od 1 maja 2009 r.
W Kodeksie pracy nie ma przepisu stanowiącego o tym, jak wprowadzać nowy harmonogram czasu pracy. Zgodnie z wykładnią MPiPS oraz PIP pracodawca nie musi konsultować treści harmonogramu ze związkami zawodowymi, może wprowadzić go całkowicie samodzielnie. Nie musi również podawać harmonogramu do wiadomości pracowników aż z 2-tygodniowym wyprzedzeniem. Jednak przyjmuje się, że harmonogram powinien być podany do wiadomości pracowników nie później niż w dniu poprzedzającym rozpoczęcie nowego okresu rozliczeniowego.
Monika Frączek
Podstawa prawna:
• art. 129, 135, 136, 138, 139, 140, 143, 144, 150 Kodeksu pracy.