Możliwe są przy tym rozmaite układy procesowe w zależności od charakteru dochodzonego roszczenia. Jeśli nie chcemy korzystać z pomocy profesjonalisty, co wiąże się z dodatkowymi kosztami, musimy mieć świadomość przede wszystkim tego, który sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy. Skierowanie pisma w niewłaściwe miejsce może bowiem skutkować jego zwrotem, a w najlepszym wypadku stratą czasu, na którą niewielu przedsiębiorców może sobie pozwolić.
Zasady ogólne i umowa o właściwość
Sądem właściwym miejscowo jest sąd, w okręgu którego pozwany ma miejsce zamieszkania, o ile miejscowość ta leży w Polsce. Wszystko zależy zatem od tego, kto jest naszym kontrahentem. Jeśli bowiem chcemy pozwać spółkę (np. jawną) lub osobę prawną (np. spółkę z o.o.), to miarodajne dla określenia sądu jest miejsce jej siedziby. Warto to zapamiętać i już zawczasu - zwłaszcza przy dużych kontraktach - zastanowić się, czy ewentualny proces może toczyć się w miejscu siedziby kontrahenta. Jeśli nie do końca nam to odpowiada można umownie ustalić właściwość sądu. Umów o właściwość dotyczy w kodeksie tylko jeden artykuł (art. 46 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego; Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Zgodnie z jego brzmieniem strony mogą umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego. Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda między kilku sądami właściwymi dla takich sporów. Nie wolno jednak zmieniać właściwości wyłącznej. Umowa o właściwość może być oddzielnym dokumentem, może też stanowić integralną część jakiegoś innego kontraktu, byleby mieściła się w ustawowych ramach:
• musi być zawarta w formie pisemnej; rozumiemy tu przy tym wszystkie elementy umowy - również tzw. ogólne warunki umów - jak wskazał SN w postanowieniu z 13 czerwca 1975 r. (sygn. akt II CZ 91/75, OSP z 1977 r. nr 5, poz. 83): za „umowę na piśmie” w rozumieniu art. 46 § 1 k.p.c. należy także uważać postanowienie określające właściwość miejscową sądu zawarte w regulaminie, którego postanowieniom strona się poddaje przez fakt zawarcia umowy,
• może dotyczyć tylko sądu I instancji; bezskuteczna jest więc np. umowa o wniesienie apelacji do konkretnego sądu; umowa, z chwilą gdy jej dojście do skutku zostanie w procesie ustalone, wiąże sąd, który musi stosować się do jej postanowień,
• może dotyczyć tylko właściwości miejscowej, a zatem terytorialnego rozmieszczenia jednostek sądu, a już nie np. rzeczowej - nie można się umówić, że sąd okręgowy będzie właściwy dla roszczeń o wartości mniejszej niż 75 000 zł; umowa może dotyczyć także postępowania nakazowego i upominawczego,
• możemy na jej podstawie rozstrzygać zarówno spory już wynikłe, jak i przyszłe,
• wybrany umownie sąd będzie wyłącznie właściwy, co oznacza, że proces może się toczyć tylko przed nim; niedopuszczalna jest umowa usuwająca tylko właściwość przewidzianą w przepisach kodeksu postępowania cywilnego bez jednoczesnego wskazania innego sądu,
• nie można zmieniać właściwości wyłącznej (np. powództwo o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości, jak również o posiadanie nieruchomości można wytoczyć wyłącznie przed sąd miejsca jej położenia; bezskuteczna byłaby zatem umowna zmiana tej zasady); warto wiedzieć, że np. jeżeli powództwo wytacza akcjonariusz, właściwy wyłącznie jest sąd siedziby spółki (art. 40 k.p.c.), co oznacza, że strony nie mogą się umówić o poddanie sporu pod rozpoznanie sądowi I instancji, który nie jest właściwy.
Miejsce zamieszkania i sąd rejonowy
Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa (element obiektywny) z zamiarem stałego pobytu (element subiektywny). Oznacza to miejscowość, w której osoba ta faktycznie zamieszkuje i towarzyszy temu zamiar, przejawiający się w tym, że osoba ta ustanowiła sobie w tej miejscowości główny ośrodek działalności życiowej. Zameldowanie osoby w określonej miejscowości nie może mieć decydującego znaczenia dla określenia jej miejsca zamieszkania.
Warto podkreślić, że prawo ustanawia zasadę domniemania właściwości sądu rejonowego. Właściwość rzeczowa sądów okręgowych stanowi wyjątek i musi wynikać z wyraźnego przepisu ustawy. Sąd pozwu głównego jest właściwy do rozpoznania pozwu wzajemnego wtedy, gdy jest rzeczowo właściwy dla obu powództw bądź gdy sądem pozwu głównego jest sąd okręgowy.
Zapamiętaj
Powództwo przeciwko osobie prawnej lub innemu podmiotowi niebędącemu osobą fizyczną wytacza się według miejsca ich siedziby.
Tabela 1. Właściwość miejscowa sądu w kodeksie postępowania cywilnego
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Właściwość rzeczowa
Równie ważne jak ustalenie miejsca, w którym powinniśmy złożyć sprawę jest ustalenie, który sąd powinien rozpatrywać sprawę w sensie rzeczowym. Oczywiście w przeważającej ilości przypadków udamy się do sądu rejonowego, jednak w niektórych przypadkach sprawę trzeba od razu złożyć w sądzie okręgowym.
Tabela 2. Właściwość rzeczowa sądu okręgowego w kodeksie postępowania cywilnego
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Sprawy pracownicze
Powództwo w sprawach z zakresu prawa pracy może być wytoczone bądź przed sąd właściwości ogólnej pozwanego, bądź przed sąd, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana, bądź też przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład pracy (art. 461 k.p.c.). Sąd właściwości ogólnej pozwanego oznacza sąd I instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. W sprawach pracowniczych występuje tzw. właściwość przemienna. Polega ona na tym, że pracodawca może sam wybrać, przed który z wymienionych sądów wnieść powództwo. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że trzeba będzie stawiać się do sądu, by właściwie dopilnować spraw, należy wybrać ten, który leży najbliżej miejsca zamieszkania lub siedziby. Jeśli jednak mamy zamiar powołać kilku świadków z jednego miasta, trzeba rozważyć, czy nie byłoby wygodniej toczyć proces przed sądem w tym właśnie mieście. Wszystko zależy od realiów konkretnej sprawy; trzeba jednak pamiętać, by w pozwie uzasadnić, dlaczego wybraliśmy ten, a nie inny sąd.
Dla niektórych spraw zastrzeżona została właściwość sądu rejonowego. Sprawy z zakresu prawa pracy należą do właściwości sądów rejonowych, bez względu na wartość przedmiotu sporu, jeżeli dotyczą:
• ustalenia istnienia stosunku pracy,
• uznania bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy,
• przywrócenia do pracy i przywrócenia poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzonego roszczenia o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,
• kar porządkowych i świadectwa pracy oraz roszczeń z tym związanych (art. 461 § 11 k.p.c.).
W pozostałych sprawach sąd rejonowy jest właściwy, jeśli wartość przedmiotu sporu jest niższa lub równa 75 000 zł. Właściwość ogólną sądu pracodawcy wyznacza jego miejsce zamieszkania, a gdy prowadzi on działalność jako osoba prawna lub inny podmiot niebędący osobą fizyczną - miejsce jego siedziby. Rozpoznanie przez rejonowy sąd pracy sprawy należącej do właściwości sądu okręgowego powoduje nieważność postępowania. Nie dotyczy to jednak spraw o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 zł. Wówczas zachodzi bowiem jedynie zwykłe uchybienie procesowe, a nie nieważność (art. 379 pkt 6 k.p.c.). Nie powoduje również nieważności rozpoznanie sprawy z zakresu prawa pracy przez wydział cywilny.
PRZYKŁAD
Sąd Rejonowy w Poznaniu rozpoznał sprawę o 80 000 zł odszkodowania. Jest to oczywiste uchybienie procesowe, ale nie powoduje ono nieważności postępowania. Może być natomiast podniesione w apelacji jako zarzut naruszenia prawa procesowego, który miał wpływ na orzeczenie. Sprawę powinien bowiem rozpoznawać sąd okręgowy.
Ubezpieczenia społeczne
Z kolei w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych do właściwości sądów okręgowych należą sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów rejonowych (art. 4778 § 1 k.p.c.). Do właściwości sądów rejonowych należą sprawy o:
• zasiłek chorobowy, wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński, porodowy, pogrzebowy, rodzinny oraz o dodatki do zasiłku rodzinnego,
• świadczenie rehabilitacyjne,
• odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy w gospodarstwie rolnym, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, wypadku lub choroby zawodowej pozostającej w związku z czynną służbą wojskową albo służbą w Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Straży Granicznej, Biurze Ochrony Rządu, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej i Służbie Celnej,
• ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności,
• świadczenie z tytułu funduszu alimentacyjnego.
Adam Malinowski - radca prawny
|
|
1 Postanowienie NSA z 21 grudnia 2006 r. sygn. akt II GW 5/06, niepublikowane.
2 Por. wyrok SN z 22 lutego 2001 r. sygn. akt III CKN 295/00, niepublikowany.
3 Uchwała SN z 4 stycznia 1995 r. sygn. akt III CZP 148/94, OSNC z 1995 r. nr 4, poz. 61.
4 Uchwała SN z 13 marca 1978 r. sygn. akt III CZP 11/78, OSNC z 1978 r. nr 12, poz. 217.