Świadczenie pracy w ramach stosunku pracy ma charakter osobisty. Dlatego też z dniem śmierci pracownika stosunek pracy wygasa. Wygaśnięcie stosunku pracy na skutek śmierci pracownika następuje z mocy prawa i nie wymaga składania jakichkolwiek oświadczeń. Niezbędne jest jednak udokumentowanie śmierci pracownika. Dokumentem stwierdzającym śmierć jest akt zgonu. Przepisy prawa nie uprawniają pracodawcy do żądania od osoby ubiegającej się o należności po zmarłym pracowniku tego dokumentu, jednak praktyka wskazuje, że może okazać się to konieczne. W związku ze śmiercią pracownika na pracodawcy ciąży wiele obowiązków.
Sporządzenie świadectwa pracy i wyrejestrowanie z ubezpieczeń
W związku z wygaśnięciem stosunku pracy pracodawca ma obowiązek niezwłocznego wydania świadectwa pracy. Jednak w przypadku śmierci pracownika pracodawca ma obowiązek sporządzenia świadectwa pracy i włączenia go do akt osobowych (§ 3 rozporządzenia z 15 maja 1996 r. w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy...). Świadectwo pracy sporządza się niezwłocznie po uzyskaniu informacji o śmierci pracownika, przy czym w tym przypadku uzyskanie informacji przez pracodawcę nie jest tożsame z otrzymaniem odpisu zupełnego aktu zgonu. Osobami uprawnionymi do składania wniosku o wydanie świadectwa pracy lub jego sprostowanie są małżonek zmarłego pracownika oraz inne osoby, na które po śmierci pracownika przechodzą prawa majątkowe ze stosunku pracy.
Pracodawca - jako płatnik składek - ma obowiązek wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych pracownika, którego stosunek pracy wygasł z powodu śmierci. Wyrejestrowanie powinno nastąpić w terminie 7 dni od dnia ustania stosunku pracy, a więc od dnia śmierci pracownika.
Prawa osobiste i majątkowe pracownika
Śmierć pracownika wywiera skutki w sferze przysługujących pracownikowi praw osobistych i majątkowych. Prawa osobiste pracownika (np. prawo przywrócenia do pracy) z chwilą śmierci wygasają.
Na podstawie Kodeksu pracy prawa majątkowe przechodzą w równych częściach na małżonka pracownika oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Do renty rodzinnej są uprawnieni członkowie rodziny osoby, którzy w chwili śmierci mieli ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniali warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Za członków rodziny uważa się dzieci własne, drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione, przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, małżonek, rodzice, za których uważa się również ojczyma i macochę. Dopiero w przypadku braku wymienionych powyżej osób lub niespełnienia przez te osoby warunków wynikających z ustawy prawa te wchodzą do spadku i podlegają dziedziczeniu na zasadach ogólnych stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego.
Należy wskazać, że związek małżeński musi trwać w chwili śmierci pracownika. Orzeczenie separacji ma takie same skutki jak rozwód (art. 614 § 1 k.r.o.). A zatem osoba, która pozostawała z pracownikiem w chwili śmierci jego śmierci w separacji, mimo że formalnie była jego małżonkiem, nie jest uprawniona do świadczeń majątkowych po zmarłym pracowniku. Natomiast osoba ta może nabyć prawa po zmarłym, jeśli spełnia warunki uprawniające do uzyskania po nim renty rodzinnej.
Do praw majątkowych ze stosunku pracy zalicza się: prawo do wynagrodzenia zasadniczego należnego do dnia wygaśnięcia stosunku pracy, prawo do pozostałych składników wynagrodzenia, takich jak: nagrody, premie, dodatki, ekwiwalent za niewykorzystany urlop wypoczynkowy (w wymiarze proporcjonalnym do okresu przepracowanego w roku zgonu). Przed wypłatą wynagrodzenia należnego zmarłemu pracownikowi uprawnionym osobom pracodawca może dokonać potrącenia wzajemnych zobowiązań pracownika, np. z tytułu wypłaconych zaliczek, nałożonych kar pieniężnych, sądownie ustalonego odszkodowania za zniszczenie mienia pracodawcy itd. Potrącenia dokonuje się zgodnie z zasadami i w granicach określonych w art. 87 k.p. W skład spadku po pracowniku wchodzi również roszczenie o odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę przewidziane w art. 56 k.p. Natomiast prawo do odszkodowania za przedmioty utracone lub uszkodzone w związku z wypadkiem przy pracy nie przysługuje w przypadku utraty lub uszkodzenia pojazdu samochodowego oraz pieniędzy.
Pracodawca powinien również wypłacić rodzinie zmarłego odszkodowanie z tytułu umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Rodzina będzie mogła domagać się odszkodowania tylko za czas do śmierci pracownika. Jest to konsekwencją faktu, że obowiązek zaniechania działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy jest związany ściśle z osobą pracownika. W związku z tym w przypadku śmierci pracownika umowa o zakazie konkurencji wygasa (wyrok SN z 22 stycznia 2004 r., I PK 341/03). W razie śmierci pracownika, który wcześniej wytoczył powództwo o przywró- cenie do pracy, postępowanie to - z uwagi na osobisty charakter - staje się bezprzedmiotowe, a tym samym niemożliwe do uwzględnienia. W takim przypadku sąd zasądzi na rzecz spadkobierców odszkodowanie na podstawie art. 45 § 2 k.p.
Odprawa pośmiertna
W razie śmierci pracownika w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby pracodawca ma obowiązek wypłacenia rodzinie odprawy pośmiertnej. Wysokość odprawy pośmiertnej jest uzależniona od długości stażu pracy u danego pracodawcy. Obliczając wysokość odprawy pośmiertnej, stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu ekwi- walentu pieniężnego za urlop. Osobami uprawnionymi do odprawy pośmiertnej jest małżonek pracownika oraz inni członkowie jego rodziny spełniający warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jeśli do odprawy jest uprawnionych kilka osób, pracodawca dzieli należną odprawę w równych częściach na wszystkie uprawnione osoby. Jeśli zaś po zmarłym pozostał tylko jeden członek rodziny uprawniony do odprawy pośmiertnej, przysługuje mu odprawa w wysokości połowy należnej odprawy.
Należy wskazać, że odprawa pośmiertna przysługuje rodzinie pracownika bez względu na przyczynę śmierci - nawet jeśli przyczyną zgonu było zachowanie pracownika.
Piotr Matwiejczyk
Podstawa prawna:
• § 3 rozporządzenia z 15 maja 1996 r. w sprawie szczegółowej treści świadectwa racy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania (DzU nr 60, poz. 282),
• ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.).
• wyrok SN z 22 stycznia 2004 r., I PK 341/03, OSNP 2004/23/398.