Istotą nawiązania stosunku pracy jest zobowiązanie się pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, natomiast pracodawca do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem (art. 22 § 1 k.p.).
Pracownikiem, czyli osobą pozostającą w stosunku pracy, jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 k.p.).
WaŻne!
Pracownikami w rozumieniu prawa pracy nie są żołnierze zawodowi czy funkcjonariusze Policji.
W przypadku policjantów oraz żołnierzy zawodowych wykonywane przez nich czynności odbywają się w ramach stosunku służby, nie zaś stosunku pracy (tj. stosunku administracyjnego - zawiązanego w postępowaniu administracyjnym; wyrok NSA z 5 czerwca 1991 r., II SA 35/91, ONSA 1991/3-4/64).
Rodzaje umowy o pracę
W praktyce najczęściej występuje umowa o pracę. Została ona również priorytetowo potraktowana przez ustawodawcę, który kompleksową regulację w tym zakresie wpisał do Kodeksu pracy.
Wyróżniamy następujące rodzaje umów o pracę:
• zawartą na czas nieokreślony,
• zawartą na czas określony (ze szczególną jej postacią - umową o pracę na czas zastępstwa nieobecnego pracownika),
• umowę o pracę zawartą na czas wykonania określonej pracy,
• zawartą na okres próbny, która może stanowić samodzielną, jednostkową umowę o pracę bądź też poprzedzać każdy inny rodzaj wymienionych powyżej umów (art. 25 k.p.).
Swego rodzaju odmianą umowy pracowniczej jest również świadczenie pracy w formie telepracy, wprowadzonej do Kodeksu pracy 16 października 2007 r. (praca jest wykonywana regularnie poza zakładem pracy, z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej). Choć w istocie zawiera ona wszystkie elementy zatrudnienia pracowniczego, to jednak jej zawarcie obwarowane zostało dodatkowymi warunkami (art. 675-6717 k.p.).
Przedwstępna umowa o pracę
Na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego do powyższego zbioru umów możemy włączyć również przedwstępną umowę o pracę, regulowaną art. 389 i nast. k.c. w związku z art. 300 k.p. Możliwość zawierania takich umów potwierdził też Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13 maja 1977 r. (I PZ 23/77, PiZS 1980/2/77). Charakterystycznym odstępstwem od tradycyjnego sposobu zawarcia umowy o pracę jest dopuszczalność zawarcia przedwstępnej umowy o pracę w dowolnej formie, np. ustnej. Znajdują tu zastosowanie ogólne zasady składania oświadczeń woli wskazane w Kodeksie cywilnym (oczywiście dla celów dowodowych postuluje się formę pisemną).
Przykład
W marcu podczas rozmowy kwalifikacyjnej w przedsiębiorstwie X panu Jaworskiemu zaproponowano zawarcie umowy o pracę. Był jednak zatrudniony u innego pracodawcy, ale zobowiązał się, że po upływie wiążącego go okresu wypowiedzenia podejmie zatrudnienie w przedsiębiorstwie X. Ponieważ okres wypowiedzenia wynosił 3 miesiące, do zabezpieczenia się przed ewentualnym rozmyśleniem się pracodawcy X, pan Jaworski wystąpił z propozycją zawarcia umowy przedwstępnej, określającej wszystkie niezbędne elementy przyszłej umowy o pracę oraz termin jej zawarcia.
Roszczenia o zawarcie przyrzeczonej umowy o pracę należą do spraw z zakresu prawa pracy (wyrok SN z 19 stycznia 1998 r., I PKN 482/97, OSNP 1998/23/686).
Alternatywą do zawarcia umowy przedwstępnej jest zawarcie właściwej umowy o pracę ze wskazaniem późniejszej daty rozpoczęcia pracy.
Inne formy zatrudnienia pracowniczego
Praca może być świadczona także na podstawie powołania, wyboru, mianowania, spółdzielczej umowy o pracę.
Stosunek pracy na podstawie powołania jedynie w zdawkowy sposób został uregulowany w Kodeksie pracy. Do jego zawarcia dochodzi w sytuacjach określonych w odrębnych przepisach. Regulacja dotyczy przede wszystkim pracowników sfery budżetowej. Pracownik zatrudniony na tej podstawie może być niezwłocznie lub w określonym terminie odwołany ze stanowiska przez organ, który go powołał.
Nawiązanie stosunku pracy następuje na podstawie wyboru, jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika. W ten sposób zatrudniani są głównie członkowie różnych jednostek organizacyjnych, np. fundacji. Objęcie mandatu jest równoznaczne z nawiązaniem stosunku pracy z tą jednostką. Stosunek pracy z wyboru jest zbliżony do umowy na czas określony, ponieważ jest zawierany na okres trwania mandatu.
Zatrudnienie na podstawie mianowania jest innym rodzajem pozakodeksowego stosunku pracy. Na tej podstawie zatrudnieni są przede wszystkim nauczyciele, pracownicy służby cywilnej i wymiaru sprawiedliwości.
Z kolei stosunek pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracę reguluje ustawa - Prawo spółdzielcze, a przepisy Kodeksu pracy stosuje się jedynie posiłkowo. Spółdzielczą umowę o pracę zawiera spółdzielnia pracy z jej członkiem. Ten rodzaj zatrudnienia charakteryzuje się ścisłym powiązaniem z członkostwem w danej spółdzielni. W razie jego ustania stosunek pracy wygasa. W specyficzny sposób zostały uregulowane przesłanki wypowiedzenia pracownikowi spółdzielczej umowy o pracę, np. w razie przyznania członkowi prawa do emerytury. Oprócz wynagrodzenia pracownikowi przysługuje, jako członkowi spółdzielni, prawo do udziału w części nadwyżki bilansowej przeznaczonej do podziału między członków zgodnie z zasadami ustalonymi w statucie.
Uregulowaną poza Kodeksem pracy formą zatrudnienia jest świadczenie pracy na podstawie umowy o pracę nakładczą. Osoby wykonujące pracę nakładczą świadczą ją w okolicznościach zbliżonych do pracowników w rozumieniu przepisów kodeksowych (rozporządzenie Rady Ministrów z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą - DzU z 1976 r. nr 3, poz. 19 ze zm.).
Zatrudnienie cywilnoprawne
Pracownikami w rozumieniu prawa pracy nie są natomiast osoby, które świadczą pracę odpłatnie na podstawie umów cywilnoprawnych (np. na podstawie umowy o dzieło czy umowy zlecenia).
Niekiedy jednak zdarza się, że umowy cywilne bardzo przypominają umowy pracownicze, a jedyne, co je odróżnia to nazwa. Ustawodawca wyszedł jednak temu naprzeciw, wprowadzając w art. 22 § 11 k.p. zasadę, w myśl której zatrudnienie w warunkach, jakie powinna spełniać umowa o pracę, jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Nie jest również dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu wskazanych w art. 22 § 1 k.p. warunków wykonywania pracy.
Anna G. Dębińska