Zakaz konkurencji zobowiązuje pracownika do zachowania szczególnej lojalności wobec pracodawcy. Bez niego udowodnienie pracownikowi działania sprzecznego z prawem może okazać się trudne.
Zakaz konkurencji w czasie trwania stosunku pracy
Zgodnie z art. 1011 k.p. w zakresie określonym w odrębnej umowie pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Umowa taka pod rygorem nieważności musi być zawarta w formie pisemnej. Uważa się również, że nie ma przeszkód, aby umowa taka była częścią umowy o pracę. Jak wynika z użytych w przepisie sformułowań „pracownik”, „pracodawca”, umowa ta obowiązuje tylko w czasie trwania stosunku pracy i wygasa po jego rozwiązaniu.
Za działalność konkurencyjną może być uznane działanie pracownika podjęte na jakiejkolwiek podstawie prawnej, czyli prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej, zawarcie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej z firmą konkurencyjną czy członkowstwo w organach konkurencyjnych spółek.
Nasuwa się pytanie, czy pracownikowi należy się od pracodawcy wynagrodzenie za zakaz konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy. Kodeks pracy nie reguluje tej kwestii. Uważa się, że zakaz konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy powinien być nieodpłatny, gdyż wiąże się ściśle z umową o pracę i wypłacanym wynagrodzeniem za pracę. Oznacza to, że pracodawca nie ma obowiązku wypłaty dodatkowego wynagrodzenia. Jednak, jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z 10 października 2002 r. (I PKN 560/01, OSNP - wkł. 2003/3/8), umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy może być umową odpłatną, jeśli strony wyraźnie tak postanowią w umowie. Odszkodowanie z tytułu zakazu konkurencji nie może stanowić części wynagrodzenia zasadniczego pracownika. Ponadto przy ustalaniu wysokości odszkodowania z tytułu zakazu konkurencji obowiązującego w czasie trwania stosunku pracy nie ma zastosowania art. 1012 § 3 k.p. określający minimalną wysokość odszkodowania należnego pracownikowi objętemu zakazem konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Natomiast w wyroku z 11 maja 2005 r. Sąd Najwyższy przyjął, że pracownik ma prawo do odszkodowania ustalonego w umowie o zakazie konkurencji z niepubliczną spółką handlową, choćby mogło być ocenione jako wygórowane (III PK 27/05, OSNP 2006/9-10/141).
Pracodawca, który poniósł szkodę wskutek naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji przewidzianego w umowie, może dochodzić od pracownika wyrównania tej szkody na zasadach określonych w Kodeksie pracy (odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy - art. 114-122 k.p.).
Ponadto, skutkiem naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji wynikającego z umowy zawartej z pracodawcą może być rozwiązanie stosunku pracy. W wyroku z 1 lipca 1998 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że podjęcie działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy uzasadnia wypowiedzenie umowy o pracę na czas nieokreślony zarówno wtedy, gdy pracownik prowadzi ją wbrew umowie o zakazie konkurencji, jak również wtedy gdy takiej umowy strony stosunku pracy nie zawarły (I PKN 218/98, OSNP 1999/15/480).
Zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy
W art. 1012 k.p. ustawodawca przewidział możliwość zawarcia umowy między pracodawcą a pracownikiem o zakazie konkurencji, która będzie obowiązywać pracownika po ustaniu stosunku pracy.
Zakaz ten dotyczy pracownika mającego w trakcie trwania stosunku pracy dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Ustawodawca nie wyjaśnia pojęcia „szczególnie ważne informacje”. Przyjmuje się jednak ogólnie, że informacje te mogą dotyczyć konkretnej wiedzy technicznej z danej dziedziny, umiejętności wykonania lub wyprodukowania czegoś, kompetencję, biegłość, określanej mianem „know-how”.
Umowa ta powinna być pod rygorem nieważności sporządzona na piśmie. Strony mogą ja zawrzeć już przy nawiązywaniu stosunku pracy, jak i w czasie jego trwania.
Zakaz działalności konkurencyjnej obejmuje zarówno prowadzenie indywidualnej, konkurencyjnej działalności gospodarczej w granicach określonych umową, podejmowania zatrudnienia w ramach stosunku pracy, jak również świadczenia pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej na rzecz podmiotu prowadzącego działalność konkurencyjną w stosunku do pracodawcy.
W umowie określa się także okres obowiązywania zakazu konkurencji oraz wysokość wynagrodzenia (zwanego odszkodowaniem) należnego pracownikowi od pracodawcy.
Kodeks pracy przewiduje, że odszkodowanie wypłacane pracownikowi przez pracodawcę nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Odszkodowanie może być wypłacane w miesięcznych ratach lub w inny sposób ustalony w umowie (np. jednorazowo).
Zakaz konkurencji obowiązujący po ustaniu stosunku pracy przestaje obowiązywać przed upływem terminu, na jaki zawarto umowę, w razie ustania przyczyn uzasadniających taki zakaz lub niewywiązywania się pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania. Również pracownik może zrzec się prawa do odszkodowania ustalonego w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, jeżeli jest to połączone ze zwolnieniem go przez pracodawcę z zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej (wyrok SN z 7 września 2005 r., II PK 296/04, OSNP 2006/13-14/208).
WaŻne!
Określenie w umowie odszkodowania w wysokości niższej niż przewidziana w Kodeksie pracy (czyli niższej od 25% wynagrodzenia) lub całkowity brak postanowienia o odszkodowaniu może powodować, że pracownik będzie miał roszczenie o odszkodowanie w wysokości kodeksowej lub nieważność całej umowy o zakazie konkurencji.
Złamanie zakazu przez pracownika
Kwestia odpowiedzialności byłego pracownika, który mimo ciążącego na nim obowiązku podjął pracę lub działalność konkurencyjną, jest sporna zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Niektórzy autorzy twierdzą, że były pracownik odpowiada na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy, inni, że na zasadach ogólnych z Kodeksu cywilnego.
Sporna jest również możliwość wprowadzenia w umowie kary umownej za niedopełnienie obowiązku powstrzymania się od działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy. W wyroku z 10 października 2003 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na rzecz byłego pracodawcy w razie niewykonania lub nienależytego wykonania przez byłego pracownika obowiązku powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej (I PK 528/02, OSNP 2004/19/336). Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 5 kwietnia 2005 r. (I PK 196/04, OSNP 2005/22/354).
Joanna Pysiewicz-Jężak