Zgodnie z art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2007 Nr 11, poz. 74 ze zm, zwanej dalej u.o.s.u.s.), umorzenia takiego może dokonać Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Zasada ogólna
Należności z tytułu składek mogą być umarzane w przypadku ich całkowitej nieściągalności, która zachodzi, gdy:
- dłużnik zmarł nie pozostawiając żadnego majątku lub pozostawił ruchomości niepodlegające egzekucji na podstawie odrębnych przepisów albo pozostawił przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty stanowiącej trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia i jednocześnie brak jest następców prawnych oraz nie ma możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;
- sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika lub umorzył postępowanie upadłościowe z przyczyn, o których mowa w art. 13 i art. 361 pkt 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze;
- nastąpiło zaprzestanie prowadzenia działalności przy jednoczesnym braku majątku, z którego można egzekwować należności, małżonka, następców prawnych, możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa;
- nie nastąpiło zaspokojenie należności w zakończonym postępowaniu likwidacyjnym;
- wysokość nieopłaconej składki nie przekracza kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym;
- naczelnik urzędu skarbowego lub komornik sądowy stwierdził brak majątku, z którego można prowadzić egzekucję;
- jest oczywiste, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwot przekraczających wydatki egzekucyjne.
Wyjątek
Ustawodawca przewidział jednak wyjątek (art. 28 ust. 3a u.o.s.u.s.), który pozwala w uzasadnionych przypadkach na umarzanie należności z tytułu składek pomimo braku ich całkowitej nieściągalności.
Wykonując upoważnienie ustawowe Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej dnia 31 lipca 2003 r. wydał rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społecznej, które nieco precyzuje co można rozumieć przez „uzasadnione przypadki”.
ZUS może umorzyć należności z tytułu składek, jeżeli zobowiązany wykaże, że ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną nie jest w stanie opłacić tych należności, ponieważ pociągnęłoby to zbyt ciężkie skutki dla zobowiązanego i jego rodziny, w szczególności w przypadku:
- gdy opłacenie należności z tytułu składek pozbawiłoby zobowiązanego i jego rodzinę możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych;
- poniesienia strat materialnych w wyniku klęski żywiołowej lub innego nadzwyczajnego zdarzenia powodujących, że opłacenie należności z tytułu składek mogłoby pozbawić zobowiązanego możliwości dalszego prowadzenia działalności;
- przewlekłej choroby zobowiązanego lub konieczności sprawowania opieki nad przewlekle chorym członkiem rodziny, pozbawiającej zobowiązanego możliwości uzyskiwania dochodu umożliwiającego opłacenie należności.
Podkreślenia wymaga fakt, iż katalog przesłanek jest otwarty, o czym świadczy użycie zwrotu "w szczególności". Przesłanką umorzenia może być także tzw. ważny interes strony.
Co prawda organy administracyjne podejmują decyzje w przedmiocie umorzenia zaległości w ramach tzw. uznania administracyjnego (ZUS może a więc nie musi). Ustawodawca pozostawiając organom uznanie w omawianej kwestii, wprowadza do systemu prawa ubezpieczeń społecznych swego rodzaju "luz decyzyjny" odnośnie przyznania określonej preferencji w przypadku spełnienia jednej z przesłanek. Nie oznacza to jednak, że rozstrzygnięcia organów w tej kwestii mogą być dowolne.
Uznanie organu winno zostać poprzedzone dokładnym ustaleniem stanu faktycznego i rozważeniem przesłanek. Towarzyszy temu obowiązek zebrania i wyczerpującego rozpatrzenia całego materiału dowodowego. Oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego organ administracyjny dokonuje natomiast na podstawie własnej wiedzy oraz doświadczenia życiowego. Na prawidłowość dokonanej oceny materiału dowodowego wskazuje to, czy wyciągnięte na jego podstawie wnioski mają logiczne uzasadnienie.
Obowiązki organu rozpatrującego wniosek o umorzenie
W pierwszej kolejności organ administracyjny powinien ustalić, czy w stanie faktycznym zachodzą w ogóle okoliczności będące przesłankami do zastosowania preferencji w spłacie należności. W przepisie posłużono się pojęciami wyjątkowo nieostrymi ("uzasadnionych przypadkach", "zbyt ciężkie skutki", "niezbędne potrzeby życiowe").
Dokonując oceny stanu faktycznego organ administracyjny winien kierować się społecznie akceptowalną hierarchią wartości. Dopiero stwierdzenie wystąpienia przynajmniej jednej z określonych w powołanych wyżej przepisach prawa dyrektyw skutkuje tym, że organ administracyjny w pewnym sensie przechodzi do kolejnego etapu postępowania – etapu decyzyjnego.
Dopiero w etapie decyzyjnym ma miejsce uznanie administracyjne. Oznacza to, że dopiero po wystąpieniu jednej z dyrektyw organ administracyjny ma możliwość wyboru konsekwencji prawnych określonego stanu faktycznego, albowiem działa w granicach uznania administracyjnego.
Obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia sprawy i wyczerpującego zebrania materiału dowodowego spoczywa na organie prowadzącym to postępowanie. Dlatego też organ powinien podjąć wszelkie kroki zmierzające do dokładnego ustalenia podstaw faktycznych, a nie ograniczać się jedynie do przerzucenia ciężaru dowodowego na stronę. Organ ma obowiązek w trakcie postępowania wyjaśniać co i jak wnioskujący o umorzenie powinien wykazać.
Z uwagi na tak określone obowiązki organu administracyjnego, pomimo istniejącego faktycznie luzu decyzyjnego można odwoływać się od decyzji, w których organ nie wykonał wszystkich obowiązków dowodowych albo nie ustalił w uzasadnieniu decyzji prawidłowo stanu faktycznego.
Warto jednak pamiętać, że rozpatrujący ewentualną skargę sąd administracyjny nie może zmienić zaskarżonej decyzji ZUS na korzyść wnioskującego o umorzenie. Może jedynie uchylić zaskarżoną decyzję i wskazać jak organ powinien postępować przy ponownym rozpatrywaniu sprawy.
Krzysztof Słapczyński
Aplikant podatkowy z Kancelarii Radcy Prawnego i Doradcy Podatkowego Renaty Mikulewicz
Wrocław, ul. Sokolnicza 5/20
tel. 071 797 88 57
raport@raport.wroclaw.pl