Barter to najstarsza, bezgotówkowa forma zaspokajania potrzeb polegająca na wymianie towarów, a później także usług, w społecznościach nieposiadających systemu ekonomicznego. Każda ze stron była równocześnie nabywcą i sprzedawcą. Wymiany towarów nie ograniczał brak pieniądza, a także w następnych okresach utrata jego wartości. Uczestnicy wymiany wypracowywali swoje procedury postępowania i ustalali równoważniki wymienianych produktów, uwzględniając przede wszystkim ich przydatność w życiu danej społeczności. Przeprowadzana wymiana - początkowo tylko pomiędzy dwiema społecznościami - nie pociągała za sobą kolejnych zobowiązań obciążających którąkolwiek ze stron w jakikolwiek sposób.
Współczesny barter nie jest tak prosty. Stosowany jest najczęściej w celu obejścia restrykcji walutowych, unikania skutków hiperinflacji lub w wymianie handlowej z krajami cierpiącymi na brak zasobów walut wymienialnych. Barter, jako sposób upłynnienia nadwyżki towarów - nawet bywa, że tych dotychczas pozornie niechodliwych - nabrał zupełnie innego wyrazu. W dobie kryzysu uczestnicy rynku funkcjonują w określonych warunkach ekonomicznych. Barter może być sposobem na zaspokojenie potrzeb stron uczestniczących w transakcji gospodarczej bez angażowania środków pieniężnych - gotówki lub kredytu bankowego. W czasach kryzysu ta forma współpracy może okazać się najlepszym rozwiązaniem.
Uczestnikami giełd barterowych są najczęściej duże przedsiębiorstwa (np. ponad połowa firm z listy 500 miesięcznika „Fortune”), które dokonują wymian barterowych między sobą, wykorzystując platformy do zwiększenia sprzedaży.
Rodzaje i właściwości barteru
Tradycyjny barter funkcjonuje na zasadzie prostej wymiany dóbr (towarów lub usług). Ten mechanizm bywa skuteczny, pod warunkiem że obie strony potrzebują nawzajem swoich produktów. W takim przypadku mówimy o barterze bezpośrednim.
Właściwości barteru bezpośredniego, z uwzględnieniem jego organizacji oraz zasad odnoszących się do ewidencji wymiany barterowej w księgach rachunkowych, można przedstawić następująco:
• brak pośredników wymiany towarowej - każdy z uczestników jest równocześnie sprzedającym i kupującym,
• brak konieczności transferu środków pieniężnych,
• możliwość upłynnienia nadmiernych zapasów produktów gotowych, usług sezonowych lub możliwość wykorzystania wolnych mocy produkcyjnych,
• równoczesne zawieranie jednego kontraktu na dostawę i kontradostawę,
• równoczesność dostawy i kontradostawy,
• jednorazowość umowy,
• korzyści finansowe realizowane są przez obydwie strony kontraktu, np.: obniżenie kosztów finansowych, oszczędność środków pieniężnych, poprawa płynności finansowej, obniżenie kosztów dystrybucji, wyeliminowanie kosztów reklamy,
• pozyskanie nowych klientów z grupy uczestników wymiany barterowej,
• skomplikowany i czasochłonny tryb organizowania pierwszej wymiany,
• uczestnicy wymiany muszą dysponować wzajemnie potrzebnymi sobie rodzajami produktów w odpowiednich wartościach.
Cechy barteru bezpośredniego, jego zalety i wady należy rozpatrywać z uwzględnieniem wewnętrznych uwarunkowań każdego przedsiębiorstwa oraz możliwości dostępu, a może chęci dotarcia do potencjalnego odbiorcy.
Problemy płatnicze, które występują we współczesnych gospodarkach, przywracają znaczenie barteru, a szczególnie barteru wielostronnego, który jest nowoczesnym narzędziem biznesowym. Współczesny barter oparty jest na istnieniu grupy przedsiębiorców zrzeszonych na platformie barterowej, giełdzie lub w „klubie biznesowym”, w ramach którego następuje przepływ towarów i usług.
Barter wielostronny jest rozwiązaniem polegającym na udziale w wymianie barterowej dowolnej grupy przedsiębiorców. Współpraca zorganizowanej grupy przedsiębiorców i nowe kontakty biznesowe skutkują nie tylko wymiernymi korzyściami finansowymi, ale także nowymi formami współpracy, wzrostem ilości i jakości wytwarzanych produktów. Ten sposób wymiany dóbr ułatwia i przyspiesza również wzrost skali działalności.
Każdy producent, uczestnik wymiany barterowej, ma wiele potrzeb, które może zaspokajać, wykorzystując własną inwencję, wiedzę oraz umiejętności logistyczne, bez angażowania środków pieniężnych. Posługując się barterem wielostronnym, można nabyć coś, co jest nam potrzebne od producenta, któremu wcale nie zależy na tym, co my mamy do zaoferowania. Wielostronna wymiana łączy w sobie zalety tradycyjnej wymiany towarowej i transakcji gotówkowych. Każdy uczestnik wymiany obecny na platformie ma założone konto barterowe, na którym są księgowane i rozliczane transakcje. Obroty każdego przedsiębiorstwa - uczestnika wymiany - są ewidencjonowane według zasad ustalonych przez strony biorące udział w transakcji.
Barter wielostronny występuje w ramach specjalnie utworzonej społeczności barterowej, w której handel odbywa się z zastosowaniem:
• tradycyjnej waluty przyjętej jako stały sposób wyrażania wartości, np. euro, dolary itp.,
• wewnętrznej waluty wykorzystywanej jedynie w ramach danej społeczności.
Dzięki funkcjonowaniu platformy barteru za jeden produkt o określonej wartości można nabyć inne produkty, tańsze, a często od dotychczas nieznanych nam dostawców. Gdy przedsiębiorstwo sprzeda innemu przedsiębiorstwu dane dobro, na jego koncie księgowana jest odpowiednia ilość tradycyjnych środków pieniężnych lub „środków” umownych, np. kredytów barterowych, jednostek lub punktów. Specyficzną cechą „środków” gromadzonych na koncie jest to, że nie są pieniędzmi w tradycyjnym znaczeniu tego słowa. Są to jednostki transakcji barterowej, używane tylko w ramach wymiany między uczestnikami systemu wymiany. Jednostki wymiany można jednak wykorzystać tak jak pieniądze - płacąc nimi za produkty nabywane od innych uczestników wymiany barterowej.
Pomimo że przedmiotem wymiany barterowej mogą być wszystkie produkty, poważnym utrudnieniem jest specjalizacja produkcji, szeroka dostępność dóbr na rynku i ich zróżnicowana wartość oraz procedury związane ze spisaniem odpowiednich umów oraz wyceną produktów. Mimo tych trudności transakcje kompensacyjne stanowią 25% wymiany handlowej.
Barter wielostronny ma większość cech barteru bezpośredniego, a ponadto charakteryzuje się tym, że:
• udział w wymianie towarowej wymaga co najmniej trzech partnerów,
• w wymianie bierze udział szeroka gama produktów zgłoszonych przez uczestników platformy,
• wymiana produktów jest wielokrotna i rozłożona w czasie,
• organizacja oraz rozliczenia transakcji wzajemnych przeprowadzane są przez wyspecjalizowaną platformę,
• rozliczeniu dewizowemu podlega nieskompensowana wartość importu i eksportu,
• międzynarodowe transakcje barterowe muszą odbywać się wyłącznie za zgodą i pośrednictwem właściwej zagranicznej centrali,
• istnieje obowiązek uzyskania licencji z Ministerstwa Współpracy Gospodarczej z Zagranicą według oficjalnych priorytetów na produkty objęte porozumieniami międzynarodowymi.
Schemat. Zasady działania barteru wielostronnego
Przykład
Spółka A będąca uczestnikiem platformy barterowej zgłosiła Centrali zapotrzebowanie na zakup towaru. Centrala wyszukała innego uczestnika platformy - firmę B, która oferuje dany towar, i zgłosiła się do niej z propozycją kupna. Następnie obie zainteresowane firmy zostały ze sobą skontaktowane. Spółki ustaliły warunki transakcji i dokonały sprzedaży. Konto spółki A zostało uszczuplone o taką sumę w barterowych jednostkach rozliczeniowych, na jaką nastąpił zakup w barterze. Z kolei na konto sprzedającego wpływa taka sama kwota w barterowych jednostkach rozliczeniowych. Powiększony stan konta barterowego sprzedającego (firmy B) może teraz zostać wykorzystany do zaspokojenia jego własnych potrzeb (zakup towarów/usług od innych uczestników platformy, np. firm C i D).
Wycena transakcji barterowych
Przedmiotem wymiany barterowej są zasoby majątkowe lub usługi wielu jednostek gospodarczych i nie jest to niczym szczególnym. Ponieważ do zasobów majątkowych firm zaliczane są różne aktywa i każdy składnik majątkowy może stanowić formę ekwiwalentu, może więc być on także środkiem płatniczym - oczywiście jeżeli strony poczynią odpowiednie uzgodnienia. Każde dobro oferowane przez uczestników wymiany barterowej musi mieć cenę. To ta cena będzie przedmiotem ustalania przychodu dla danej transakcji, podstawą fakturowania określonej liczby produktów oraz naliczenia podatku od towarów i usług. Określenie w sposób zrozumiały dla stron umownej ceny produktu - „ilości koralików” - umożliwia pieniądz. Zawsze jednak powstanie jakiś problem i pytanie typu „czy właściwym ekwiwalentem jest 50 USD czy garść szklanych koralików”?
W zmieniającej się gospodarce realizowane ceny nie mogą być stałe. Kształtowane są przez wiele czynników, w tym przez rynek odbiorców. Tak więc towary lub usługi będące przedmiotem wymiany muszą mieć określoną wartość rynkową lub wartość uzgodnioną przez strony w walucie przyjętej dla danej transakcji. Wartość rynkowa jest to kwota, cena, jaką w momencie nabycia towarów lub usług nabywca lub usługobiorca musiałby zapłacić w warunkach uczciwej konkurencji na terytorium danego kraju. Dlatego cena rynkowa powinna być zbliżona do ceny ustalanej przez strony na dotychczasowych zasadach na podstawie cen przeciętnych w danej miejscowości. Problem może się pojawić w przypadku, gdy dla oferowanych produktów nie ma transakcji porównywalnych. Wówczas poziom oferowanej ceny należy uzasadnić i udokumentować. W tym momencie nasuwa się pytanie, czy organy skarbowe mogą zakwestionować wartość dokonanych transakcji? Tak, będą mogły kwestionować przyjętą przez stronę wartość produktów przedstawionych do wymiany wówczas, gdy dla danej transakcji nie można ustalić transakcji porównywalnej lub gdy ceny wskazują na ich zaniżanie. Organ podatkowy może wezwać strony umowy do zmiany tej wartości lub wskazania przyczyn uzasadniających podanie ceny znacznie odbiegającej od wartości rynkowej (art. 14 updop). W przypadkach wątpliwych będą próbowały ustalić wartość świadczenia w dniu jego wykonania na poziomie wartości nabycia towaru lub całkowitego kosztu poniesionego przez stronę umowy. Jest to wynikiem zapisów dotyczących ceny rynkowej na potrzeby VAT. Definicja odwołuje się do cen między podmiotami niezależnymi w transakcjach porównywalnych. Obowiązująca definicja wartości rynkowej jest dość złożona. Z jednej strony ogranicza ona uczestnikom wymiany, w większym stopniu niż dotychczas, możliwość dowolnego kształtowania wartości towarów i usług podlegających wymianie, utrudniając prawidłowe określenie podstawy opodatkowania. Z drugiej dodatkowo wprowadza dolne limity dla ustalenia podstawy opodatkowania. Literalne odczytanie nowej definicji ceny rynkowej na potrzeby rozliczeń barterowych może przedstawiać wiele problemów, w tym w zakresie VAT, szczególnie dla podmiotów realizujących transakcje, dla których nie ma transakcji porównywalnych. Tym samym nie będzie możliwa identyfikacja przeciętnych cen, a co za tym idzie - ustalenie dochodu do opodatkowania. Podstawą opodatkowania będzie tym samym niezdefiniowana obiektywnie wartość rynkowa przedmiotu świadczenia.
Informacje na temat wyceny transakcji barterowych znajdziemy również w MSR 16 Rzeczowe aktywa trwałe. Według zapisów tam zawartych cenę nabycia takiej pozycji rzeczowych aktywów trwałych należy ustalić w wysokości wartości godziwej, chyba że:
• transakcja wymiany nie ma treści ekonomicznej lub
• nie można wiarygodnie ustalić wartości godziwej żadnego z wymienianych aktywów. Nabyta na skutek wymiany pozycja jest wyceniana w powyższy sposób, nawet gdy nie można niezwłocznie usunąć ze sprawozdania z sytuacji finansowej pozycji danej w zamian. Jeśli nabyta pozycja nie jest wyceniana według wartości godziwej, jej cena nabycia jest równa wartości bilansowej składnika aktywów danego w zamian.
Mimo że przepływ produktów odbywa się bez angażowania środków pieniężnych, wymiana musi być oparta na pisemnych umowach zawartych przez strony uczestniczące w obrocie. Tak więc z umowy wynika rynkowa cena jednostkowa produktu i wartość wymiany określona w środkach pieniężnych. Równocześnie tej wartości przeciwstawiana jest wartość produktu oferowanego przez innych uczestników wymiany. Określane są warunki wymiany, jednostki przeliczeniowe, np. w „koralikach”, warunki rozliczenia wymiany oraz obowiązki stron realizujących transakcję. Wymiana produktów sprowadza się do tego, że są to transakcje porównywalne.
Ewidencja transakcji barterowych
Uczestnicząc w wymianie barterowej należy, przyjąć, że oferowana cena za produkt jest uczciwa i określona na zasadach rynkowych. W przypadku umowy barterowej każda ze stron traktowana jest jednocześnie jako wierzyciel oraz jako dłużnik. Podczas wymiany produktów strony wzajemnie wystawiają faktury. Tak więc transakcje barterowe, podobnie jak każda sprzedaż, muszą być rejestrowane w systemie ksiąg rachunkowych i przybierają formę transakcji handlowych. Wymiana dóbr na zasadzie barteru nakłada na przedsiębiorców takie same obowiązki jak transakcje opłacane w drodze transferu środków pieniężnych (gotówką, przelewem, czekiem, inkasem, wekslem itp.) i powoduje identyczne skutki podatkowe. Różnice występują w umownej ilości „koralików” i sposobie ich rozliczenia między stronami wymiany. Każdy uczestnik wymiany barterowej, dokonując transakcji zarówno kupna, jak i sprzedaży, musi zabiegać o to, żeby transakcje odbywały się w sposób zrównoważony lub żeby saldo rozliczanych transakcji było utrzymane w ramach przyznanego mu limitu barterowego. W praktyce takie rozliczenie nie zawsze jest jednak możliwe. Czasami pozostaje saldo, które określone w walucie kraju sprzedającego i nabywającego będzie odpowiednio należnością u jednej strony i zobowiązaniem u drugiej (wyrównanie, w zależności od umowy, następuje w środkach pieniężnych lub towarze według ogólnych zasad). Równocześnie środkom pieniężnym będą przypisane inne jednostki, np. „koraliki”, podobnie jak złotówkom przedstawiającym wysokość kwot należnych lub zobowiązaniom przypisane są dolary, euro itp. Trzeba jednak zaznaczyć, że przy operacjach barterowych nie powinny powstać różnice kursowe. Wynika to z tego, że do wyceny należy stosować jednolicie ten kurs waluty, który zastosowano do pierwszego wystawionego dokumentu (eksportu, importu, WNT lub WDT). Jeżeli więc wartość obu dostaw wyrażonych w walucie obcej jest taka sama, to nie powstaną żadne różnice kursowe.
Gdzie funkcjonują największe platformy barterowe
Największą pod względem liczby uczestników i najstarszą platformą barteru wielostronnego jest działająca od 1934 r. platforma szwajcarska, w której zrzeszonych jest 65 000 firm. Najwięcej z 300 platform barterowych na świecie działa w Stanach Zjednoczonych. W Europie członkami platform barterowych jest ponad 140 000 firm.
Najbardziej znana transakcja barterowa
Najbardziej znanym przykładem wymiany barterowej jest wyspa Manhattan, na której mieści się centrum Nowego Jorku. Kupiona została od Indian za szklane koraliki i dwa stalowe noże o wartości (według dzisiejszych cen) nie większej niż 50 dolarów.
• art. 6 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości - j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 77, poz. 649
• art. 7 i 14 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych - Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 69, poz. 587
• art. 498-505, art. 535-602, art. 603-604 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. Nr 16, poz. 93; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 42, poz. 341
• art. 2 pkt 27b, art. 29 ust. 3 i 9 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług - Dz.U. Nr 54, poz. 535; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 3, poz. 11
dr Weronika Gackowska
biegły rewident