Definicja ustawowa
Zgodnie z założeniami polskiego ustawodawcy za niebezpieczny może zostać uznany tylko taki produkt, który jest rzeczą ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą. Postawienie znaku równości pomiędzy produktem a rzeczą ruchomą jest zgodne z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 maja 1999 r. (1999/34/WE - Dz.Urz. WE L 141 z 4.06.1999) nowelizującą m.in. przepisy dotyczące definicji produktu zawarte we wcześniejszej dyrektywie Rady 85/374/EWG z 1985 r. (Dz.Urz. WE L 210 z 7.08.1985). Ponieważ w polskim systemie prawym nie ma pozytywnej definicji rzeczy ruchomej, zatem należy przez ruchomości rozumieć wszystko co nie ma przymiotu nieruchomości w cywilistycznym znaczeniu. Zgodnie z definicją kodeksu cywilnego określającą pojęcie nieruchomości, wszystko co nie jest:
• częścią powierzchni ziemskiej stanowiącej odrębny przedmiot własności (grunty),
• budynkiem trwale z gruntem związanym lub część takiego budynku, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności możemy uznać za rzecz ruchomą. Za produkt uważa się również zwierzęta i energię elektryczną. Polskie przepisy dotyczące odpowiedzialności za produkt niebezpieczny od samego początku ich wprowadzania dawały możliwość przypisania takiej cechy produktom rolnym i łowieckim. Takie szerokie rozumienie produktu obowiązkowo wprowadziła dopiero wspomniana wyżej dyrektywa 1999/34/WE. Wcześniejsza dyrektywa Rady z 1985 r. dawała w tej kwestii swobodę państwom implementującym jej przepisy do swego porządku prawnego.
W związku ze sporami w środowisku prawniczym co do zaliczenia do kategorii rzeczy, a w związku z tym do produktów, krwi, produktów krwiopochodnych oraz organów wewnętrznych, a także dóbr intelektualnych te wątpliwości każdorazowo będzie rozstrzygał sąd w różnych stanach faktycznych.
Za niebezpieczny produkt ustawodawca uważa taką rzecz ruchomą, która nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu. O tym, czy produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania go na rynku oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu. Produkt nie może być uznany za niezapewniający bezpieczeństwa tylko dlatego, że później wprowadzono do obrotu podobny produkt ulepszony.
PRZYKŁAD
Koncern farmaceutyczny wprowadził do obrotu gospodarczego pigułkę antykoncepcyjną o nazwie X, która u części kobiet powodowała znaczny przyrost wagi ciała po roku jej zażywania, o czym producent informował w ulotce. Siedem lat później wprowadzono pigułkę antykoncepcyjną o nazwie X2, która była ulepszoną wersją wcześniejszej tabletki X i już nie powodowała wspomnianych poprzednio skutków. W tej sytuacji zaskarżenie producenta do sądu o wprowadzenie na rynek tabletki powodującej otyłość nie będzie skuteczne z tego powodu, że później wprowadzono do obrotu jej ulepszony model skoro przy sprzedaży poprzedniej wersji produktu klient był właściwie poinformowany o jego możliwych niebezpiecznych właściwościach.
Kryterium uznania produktu za niebezpieczny stanowi obiektywne oczekiwanie statystycznego konsumenta względem danego produktu. Czynnikami, które należy uwzględnić przy obiektywnej ocenie tego produktu przez statystycznego konsumenta jest:
• miejsce, w którym on mieszka,
• jego wiek,
• stan zdrowia,
• zdolność kierowania własnym postępowaniem,
• stan wiedzy na obszarze, w którym mieszka,
• dostępność informacji i zaawansowanie cywilizacyjne
Sąd, dokonując obiektywnej oceny oczekiwania przeciętnego konsumenta, powinien uwzględnić przy ocenie sposobu zaprezentowania produktu zacofanie gospodarcze obszaru w stosunku do reszty kraju, na którym produkt został wprowadzony. Nie może jednakże wymagać od producenta, aby brał pod uwagę wszystkie możliwe sposoby wykorzystania wprowadzonego do obrotu produktu. Obiektywne oczekiwanie konsumenta względem danego produktu oznacza, iż aby można było przypisać producentowi odpowiedzialność, należy założyć, iż przewidywalne niewłaściwe użycie produktu musi być zobiektyzowane i ujęte w sposób restryktywny. W innym przypadku całe ryzyko niewłaściwego użycia produktu byłoby przerzucone całkowicie na przedsiębiorcę działającego zgodnie z prawem.
Wada produktu
Zarówno wspomniana Dyrektywa Rady z 1985 r. jak i nowelizująca ją Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 1999 r. będące źródłem dla wprowadzenia w kodeksie cywilnym odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny mówią o odpowiedzialności za „produkty wadliwe”. Nasz ustawodawca posługuje się jednak pojęciem „niebezpieczne właściwości produktu”. Przy właściwej interpretacji w/w dyrektyw i przepisów kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, wynika iż chodzi tutaj o takie wady, które skutkują niebezpieczeństwem dla zdrowia i życia użytkownika produktu.
Produkty niebezpieczne ze swej natury, co do zasady, nie są objęte przepisami kodeksu cywilnego dotyczącymi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Dlatego powstanie szkody będącej skutkiem normalnego użycia na przykład broni, alkoholu czy papierosów nie może skutkować roszczeniem odszkodowawaczym ze strony osoby poszkodowanej w wyniku właściwego i zgodnego z prawem użycia tych produktów. W przypadku wprowadzania takich produktów do obrotu konieczne jest jednak umieszczenie informacji o negatywnych konsekwencjach ich użycia, na przykład ostrzeżenia o szkodliwości palenia tytoniu skutkującego powstawaniem chorób nowotworowych czy skutkach spożywania alkoholu przez kobiety w ciąży dla ich potomstwa.
W przypadku dopuszczenia do obrotu produktów niebezpiecznych zawierających jednocześnie wadę powstałą na etapie jego produkcji, projektu lub instrukcji można stosować przepisy dotyczące odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Brak umieszczenia przez producenta odpowiednich ostrzeżeń na dopuszczonym do obrotu gospodarczego produkcie niebezpiecznym, np. środek owadobójczy, strychnina nie powoduje, iż będą stosowane do niego przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny.
Aktualna pozostaje część orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 1978 r. (sygn. akt II CR 218/72, OSNCP z 1972 r. nr 12, poz. 228), iż: producent i sprzedawca ponoszą względem nabywcy odpowiedzialność za szkodę powstałą wskutek niedostatecznego ostrzeżenia nabywcy o grożącym mu niebezpieczeństwie, związanym z użyciem nabywanej rzeczy (...) Na producencie wytwarzającym wysoce szkodliwe trucizny spoczywa obowiązek zamieszczenia takiego ostrzeżenia, aby stosujący mógł z łatwością przekonać się, że preparat stanowi nie tylko środek niebezpieczny, ale grożący śmiercią. Ostrzeżenie takie powinno być sformułowane w sposób dostatecznie jasny i odróżniający ogólną szkodliwość w potocznym rozumieniu tego słowa od szkodliwości, z którą może się łączyć utrata życia. Orzeczenie to, choć wydane na długo przed wprowadzeniem do kodeksu cywilnego odrębnego działu regulującego odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny jest istotne przy ocenie, czy wprowadzenie produktu do obrotu gospodarczego i podanie konsumentowi o nim informacji nastąpiło we właściwy sposób.
PRZYKŁAD
Firma produkująca broń sportową wypuściła na rynek model kuszy, z której po dokonaniu tysiąca strzałów samoczynnie zrywała się cięciwa co powodowało zagrożenie życia i zdrowia jej użytkowników. W tej sytuacji ze względu na niedostatecznie przetestowany materiał użyty do produkcji cięciwy, producent będzie ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie przepisów o produkcie niebezpiecznym. Tak więc wada materiału użytego do produkcji kuszy przesądziła o niebezpieczeństwie produktu dla użytkownika.
Odpowiedzialność za szkodę
Ustawodawca bardzo szeroko zakreślił krąg osób ponoszących odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. W tabeli nr 1 prezentujemy, kto ponosi odpowiedzialność za produkt niebezpieczny i jaki jest jej zakres.
Tabela nr 1. Podmioty odpowiedzialne za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
W związku z użyciem produktu niebezpiecznego przez jego użytkownika lub jego spadkobierców, przysługujące mu z tego tytułu roszczenia odszkodowawcze wiążą się:
• ze śmiercią lub uszkodzeniem ciała użytkownika - w takim przypadku znajdą zastosowanie przepisy art. 444 i następne k.c. dotyczące odpowiedzialności za czyn niedozwolony, którego skutkiem jest uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia lub śmierć. Zakres rekompensaty za szkodę na osobie, wskutek użycia przez nią produktu niebezpiecznego nie jest poddany żadnym ustawowym ograniczeniom.
• ze zniszczeniem lub uszkodzeniem samego produktu, który szkodę spowodował - w takiej sytuacji poszkodowany może dochodzić swych praw z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy lub z tytułu gwarancji legalnej (odpowiedzialność za zgodność z umową przy sprzedaży konsumenckiej)
• ze zniszczeniem lub uszkodzeniem rzeczy, jakie zwykle służą do osobistego użytku i z których w taki przede wszystkim sposób korzystał poszkodowany - przez pojęcie „osobisty użytek” zgodnie z dyrektywą 85/374/EWG należy rozumieć „użytek prywatny, a więc niezwiązany z pracą lub wykonywanym zawodem”. W przypadku gdy dana rzecz będzie służyła do osobistego użytku i użytku zawodowego, wówczas decydujące znaczenie będzie miał dominujący sposób jej wykorzystania. Jeżeli chodzi o możliwość dochodzenia odszkodowania za zniszczenie takich „rzeczy osobistego użytku” - z tytułu użycia produktu niebezpiecznego, poszkodowany będzie się mógł domagać odszkodowania jedynie wtedy, gdy szkoda na „rzeczach służących do osobistego użytku” będzie przekraczała 500 euro. W innym wypadku może dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych.
Ustawodawca, dążąc do zapewnienia silnej ochrony użytkownikom produktu niebezpiecznego, niedopuścił do umownego wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (z wyjątkiem braku możliwości dochodzenia szkód na mieniu o wartości mniejszej niż 500 euro). Możliwe jest jednak umowne zaostrzenie tej odpowiedzialności.
Sama możliwość dochodzenia odszkodowania na podstawie przepisów o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie stoi na przeszkodzie dochodzenia swoich praw za wyrządzone szkody:
• z tytułu odpowiedzialności deliktowej,
• z tytułu zawartej umowy,
• z tytułu rękojmi za wady,
• z tytułu gwarancji jakości
Poszkodowany w przypadku zbiegu kilku tytułów prawnych na podstawie, których może domagać się odszkodowania powinien wybrać taką podstawę prawną, która da mu największe prawdopodobieństwo wygrania procesu. W przypadku prawomocnego orzeczenia sądu nie można bowiem dochodzić swego roszczenia z innej podstawy prawnej, ponieważ spotkałoby się to z zarzutem rzeczy osądzonej.
Zapamiętaj
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny oparta jest zasadzie ryzyka.
Wyłączenie odpowiedzialności
Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu:
• z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia.
• z upływem lat dziesięciu - w każdym wypadku od wprowadzenia produktu do obrotu.
Warunkiem pociągnięcia do odpowiedzialności odszkodowawczej producenta za wytworzony przez niego produkt niebezpieczny lub zbywcy jest wprowadzenie go na rynek w ramach prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Istnieje domniemanie prawne że taki produkt został wprowadzony do obiegu gospodarczego w ramach działalności gospodarczej producenta. Odpowiedzialność producenta za szkodę wyrządzoną produktem niebezpiecznym będzie wyłączona, jeżeli wykaże on że:
• produkt niebezpieczny, który został wprowadzony do powszechnego obrotu, nie był wytworzony w ramach jego działalności gospodarczej - czyli, że jego działalność w ramach, której wypuścił produkt na rynek nie miała charakteru zawodowego, wykonywanego w sposób ciągły. Charakter zarobkowy tej działalności nie jest niezbędnym elementem koniecznym do pociągnięcia do odpowiedzialności odszkodowawczej. Nie jest przy tym istotne, w jakim rozmiarze działalność taka jest prowadzona, ani czy jest ona zgodna z prawem, w szczególności czy producent ma wymagane koncesje, zezwolenia;
• wprowadzenie produktu niebezpiecznego do obrotu nastąpiło poza działalnością gospodarczą producenta. Odpowiedzialność odszkodowawcza producenta oparta jest na surowej zasadzie ryzyka, więc nie będzie mu można przypisać odpowiedzialności, jeżeli np. w wyniku kradzieży na rynek dostały się produkty, które nie przeszły kontroli jakości;
• ujawnienie się właściwości niebezpiecznych produktu nastąpiło po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyn tkwiących bezpośrednio w produkcie. Dzięki temu producent jest chroniony przed szkodami jakie może spowodować jego produkt głównie wskutek niewłaściwej konserwacji czy nieprawidłowego używania;
• niemożliwość przewidzenia niebezpiecznych właściwości produktu z uwzględnieniem stanu nauki i techniki w chwili wprowadzenia go do obrotu. W przypadku wprowadzenia do obrotu produktów budowlanych z użyciem azbestu to na producencie leży obowiązek udowodnienia, iż w momencie wprowadzenia ich do obrotu ówczesny stan nauki nie pozwalał na stwierdzenie ich niebezpiecznych dla zdrowia właściwości;
• zgodność produktu niebezpiecznego z przepisami prawach, których zastosowanie stanowi przyczynę sprawczą powstania niebezpiecznych właściwości produktu. Producent nie może natomiast skutecznie powoływać się na zgodność swego produktu z normami jakości nieobowiązującymi na podstawie przepisów prawa, a jedynie zalecanymi przez organizacje, które nie mają władzy stanowienia norm prawnych powszechnie obowiązujących.
PRZYKŁAD
Firma spożywcza ustawiła w hipermarkecie kilka przenośnych stoisk na których można było otrzymać bezpłatnie w celu degustacji określoną porcję lodów. Niestety okazało się, iż kilkanaście osób, które skorzystały z tej promocji zatruło sie salmonellą i wymagało hospitalizacji. W tej sytuacji producent może zostać pociągnięty do odpowiedzialności odszkodowawczej, pomimo iż lody zbywał bezpłatnie, ale robił to w celu reklamy własnego przedsiębiorstwa, a więc w ramach działalności gospodarczej.
Zbywca produktu niebezpiecznego może uwolnić się od odpowiedzialności odszkodowawczej, gdy w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia go o szkodzie wskaże poszkodowanemu producenta, osobę podającą się za producenta, importera produktu.
ZAPAMIĘTAJ
Zbywca ma 1 miesiąc na wskazanie poszkodowanemu osoby, która dostarczyła mu produkt niebezpieczny i jej adresu.
RAFAŁ DRZAZGA