CO WYNIKA Z PRZEPISÓW
W opisanej sytuacji jest możliwe odstąpienie od umowy o dzieło. Jak stanowi art. 635 kodeksu cywilnego - jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła. Uzupełnieniem wskazanej regulacji w zakresie wad dzieła jest art. 636 k.c., zgodnie z którym jeżeli przyjmujący zamówienie wykonuje dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie. Ponadto jeżeli zamawiający sam dostarczył materiału, może w razie odstąpienia od umowy lub powierzenia wykonania dzieła innej osobie żądać zwrotu materiału i wydania rozpoczętego dzieła. Odstąpienie to nic innego jak prawnokształtujące oświadczenie woli, na mocy którego umowa jest traktowana tak jakby nigdy nie była zawarta. Powinno ono być też dokonane w stosownej formie. Jak stanowi art. 77 par. 2 k.c. - jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpienie od niej albo jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem.
OPINIA
W kontekście odstąpienia od umowy rozważenia wymaga przede wszystkim stosunek art. 635 k.c. do art. 491 k.c., które to przepisy regulują odpowiednio odstąpienie od umowy o dzieło i odstąpienie od umów wzajemnych. Ich stosunek opiera się na zasadzie lex specialis, a zatem art. 635 k.c. uchyla w regulowanym przez siebie zakresie normy art. 491 k.c., co znacznie upraszcza tryb odstąpienia od umowy i pozwala na uniknięcie - niekiedy dość znacznie rozciągniętych w czasie - czynności zachowawczych. Przechodząc do szczegółów - odstąpienie od umowy w analizowanym wypadku nie wymaga, aby opóźnienie w wykonaniu lub przewidywanym wykonaniu dzieła było kwalifikowane w kategoriach zwłoki (zawinionego opóźnienia). Zamawiający może zatem od umowy odstąpić, nawet jeśli wykonawcy nie da się postawić zarzutu braku należytej staranności, a do opóźnienia doszło z przyczyn od niego niezależnych. Stawia to zamawiającego na bardzo silnej pozycji. Poza tym nie ma konieczności wyznaczenia dodatkowego terminu do odstąpienia zgodnie z art. 491 k.c. Jedynym warunkiem przy opóźnieniu jest ten, by było ono na tyle istotne, by uzasadnić pogląd o braku prawdopodobieństwa ukończenia prac w terminie. Nie wystarczy zatem samo opóźnienie, ale jego kwalifikowana postać, która czyni realną hipotezę o spóźnieniu.
W analizowanej sytuacji można jednak z powodzeniem skorzystać również z art. 636 k.c., który mówi o skutkach wadliwego czy też sprzecznego z ustaleniami wykonywania dzieła. W takiej sytuacji konieczne jest dodatkowe wezwanie zamawiającego do zmiany sposobu wykonywania umowy. Jeśli nie przyniesie ono skutku, zamawiający może postąpić dwojako - może odstąpić od umowy albo powierzyć dalsze prace innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego. W tym celu może zażądać wydania materiałów i niewykończonego dzieła. Na wypadek oporu wykonawcy może jednak okazać się konieczne przeprowadzenie procesu w sądzie (np. o wydanie rzeczy w trybie art. 222 par. 1 k.c.). Jak widzimy ten sposób odstąpienia jest jednak trudniejszy i obwarowany dodatkowymi warunkami. Jeśli zatem zamawiającemu zależy na szybkim rozwiązaniu kontraktu, powinien skorzystać z drogi przewidzianej w art. 635 k.c.
Przechodząc do skutków odstąpienia należy wskazać, że strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy. Może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Kontrowersyjne są skutki odstąpienia od umowy o dzieło. Przeważające są poglądy przyznające mu skutek ex nunc. W tym wypadku zatem nie traktuje się takiej umowy jako niezawartej, ale tylko rozwiązanej na przyszłość - w mocy pozostają zatem dotychczasowe postanowienia. Podobnie obowiązek rozliczenia między stronami również działa na przyszłość. Wydaje się, że takie ujęcie problemu jest najbliższe pragmatyce. Nie byłoby przecież zasadne zniszczenie częściowo już wykonanego dzieła. Warto jednak wskazać na odmienny pogląd - w wyroku SA w Poznaniu z 27 lutego 2001 r. (sygn. akt I ACa 981/00, Pr.Gosp. z 2002 r. nr 6, poz. 54) czytamy: przepisy umowy o dzieło (...) regulują możliwość odstąpienia od umowy, czyli złożenia oświadczenia woli, na skutek którego stosunek prawny wygasa od momentu zawarcia umowy (ex tunc). W tym wypadku strony nie są zobowiązane do spełnienia swoich świadczeń, a świadczenia już spełnione podlegają zwrotowi.
NA CO TRZEBA ZWRÓCIĆ UWAGĘ
• W sytuacji opóźnienia w pracach i dodatkowo wadliwego ich wykonywania zamawiający może odstąpić od umowy w trybie art. 635 kodeksu cywilnego, stwierdzając, że opóźnienie w wykonaniu dzieła jest na tyle istotne, że nie jest prawdopodobne, by zamawiający zmieścił się w terminie.
• Zamawiający może też odstąpić od umowy w wypadku wadliwego lub niezgodnego z umową działania wykonawcy. Wówczas powinien jednak wyznaczyć wykonawcy odpowiedni termin do poprawy.
Adam Malinowski
radca prawny
PODSTAWA PRAWNA
• Art. 77 par. 2, art. 491 oraz art. 635-636 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.).