Mówi o tym art. 431-4310 kodeksu cywilnego. Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko (nie wyklucza to włączenia do firmy osoby fizycznej pseudonimu lub określeń wskazujących na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsce jej prowadzenia oraz innych określeń dowolnie obranych). Natomiast firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Firma osoby prawnej powinna zawierać określenie formy prawnej, w której prowadzona jest jej działalność (może być ona podana w skrócie - np. sp. z o.o.), a ponadto może wskazywać na przedmiot działalności, siedzibę oraz zawierać inne określenia dowolnie obrane. Firma osoby prawnej może również zawierać nazwisko lub pseudonim osoby fizycznej, jeżeli służy to ukazaniu związków tej osoby z powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy. Umieszczenie w firmie nazwiska lub pseudonimu osoby fizycznej wymaga jednak pisemnej zgody tej osoby, a w razie jej śmierci - zgody jej małżonka i dzieci. Przepisy dotyczące firmy osób prawnych stosuje się odpowiednio także do firmy jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Ponadto przepisy szczególne mogą wprowadzać dodatkowe wymogi dotyczące firmy (np. art. 554 kodeksu spółek handlowych wskazuje, że spółka powstała w wyniku przekształcenia ma obowiązek podawania w nawiasie dawnej firmy obok nowej firmy z dodaniem wyrazu „dawniej”, przez okres co najmniej roku od dnia przekształcenia).
Firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działalności przedsiębiorcy, miejsca działalności oraz źródeł zaopatrzenia.
Znaczenie prawa do firmy
Istniejące rozwiązania prawne (m.in. dostęp do informacji z KRS drogą elektroniczną) sprzyjają pełnej realizacji zasad jawności i wyłączności firmy. Zasada jawności firmy oznacza, że firma podlega wpisowi do rejestru, co powoduje, że każdy zainteresowany może się z nią zapoznać (art. 432 § 2 k.c.). Natomiast zasada wyłączności oznacza, że firma danego przedsiębiorcy powinna odróżniać się dostatecznie od firm innych przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku.
Firma jako nazwa podmiotu gospodarczego związana jest z renomą przedsiębiorcy i jego przedsiębiorstwa. Pełni ona funkcje promocyjne, marketingowe oraz służy reklamowaniu danego podmiotu i jego działalności. Renoma określonej nazwy przyciąga klientelę, co determinuje zyski ekonomiczne. Firma jest zatem dobrem intelektualnym, niejednokrotnie o znacznej wartości majątkowej.
Prawo przedsiębiorcy do firmy jest prawem podmiotowym bezwzględnym, skutecznym wobec wszystkich innych podmiotów (nie tylko innych przedsiębiorców). Przysługuje ono każdemu przedsiębiorcy, w tym także tym osobom fizycznym, które prowadzą działalność gospodarczą w formie spółki cywilnej. W orzecznictwie wskazuje się, że prawo do firmy powstaje z chwilą wpisania przedsiębiorcy do rejestru (lub ewidencji działalności gospodarczej), a w każdym razie najpóźniej z chwilą użycia firmy po raz pierwszy w obrocie gospodarczym (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14 marca 2006 r., sygn. akt I ACa 2057/05).
Roszczenia przedsiębiorcy
Zakres roszczeń przysługujących przedsiębiorcy w przypadku naruszenia jego prawa do firmy został określony w przepisie art. 4310 k.c. Regulacja ta jest w dużym stopniu wzorowana na brzmieniu art. 24 k.c., który reguluje kwestie roszczeń przysługujących w wypadku naruszenia dóbr osobistych. Jednakże uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej kodeks cywilny oraz wprowadzającej przepisy prawa firmowego (Sejm IV kadencji, druk nr 666) wskazuje, że „w art. 4310 firma i nazwa uzyskuje autonomiczną ochronę, oderwaną od roszczeń z art. 24 k.c.”. Oznacza to, że zakres ochrony prawa do firmy wyznaczony jest obecnie wyłącznie przez przepis art. 4310 k.c.
Analizując roszczenia przysługujące przedsiębiorcy w przypadku naruszenia jego prawa do firmy, należy szczególnie mocno zaakcentować 2 sprawy. Po pierwsze, sankcjonowane są jedynie bezprawne naruszenia prawa do firmy. Pojęcie bezprawności naruszenia powinno być rozumiane szeroko, zarówno jako naruszenie norm prawa, jak i zasad współżycia społecznego (tak wyrok SN z 12 września 2003 r., sygn. akt I CK 51/02). Oznacza to, że przedsiębiorca nie będzie mógł kierować swoich roszczeń do osoby, która jest uprawniona do korzystania z jego firmy (np. na podstawie upoważnienia, o którym mowa w art. 439 k.c.).
Po drugie, choć art. 6 k.c. nakłada na powoda obowiązek udowodnienia, że pozwany naruszył jego prawo, przepis art. 4310 k.c. wprowadza korzystne dla powoda domniemanie bezprawności naruszenia jego prawa do firmy. Z tego względu to na pozwanym ciąży obowiązek obrony i udowodnienia, że jego działanie naruszające prawo do firmy powoda nie było bezprawne.
W praktyce nie ulega wątpliwości, że bezprawne naruszenie prawa do firmy może polegać na użyciu całej cudzej nazwy albo tylko jego części - w sytuacji gdy przedsiębiorca ujawnił swą firmę w rejestrze (ewidencji działalności gospodarczej), a ponadto występował w obrocie pod zarejestrowaną firmą wcześniej niż naruszający. W orzecznictwie wskazuje się, że wykorzystanie części nazwy jest wystarczające dla przyjęcia zaistnienia naruszenia prawa do firmy, jeżeli ta część spełnia w sposób wystarczający funkcję indywidualizującą, tzn. umożliwia jednoznaczną identyfikację przedsiębiorcy i jego odróżnienie od innych podmiotów (tak wyrok SN z 28 października 1998 r., sygn. akt II CKN 25/98).
Zgodnie z art. 4310 k.c. przedsiębiorcy, którego prawo do firmy zostało naruszone, przysługują następujące roszczenia:
1. O zaniechanie działania zagrażającego prawu do firmy - jest to roszczenie prewencyjne, które może mieć zastosowanie w 3 sytuacjach:
a) nie doszło jeszcze do naruszenia, ale istnieje stan uzasadnionej obawy, że naruszenie nastąpi,
b) prawo do firmy zostało naruszone i stan naruszenia jeszcze trwa,
c) stan naruszenia prawa do firmy już ustał, ale zachodzi niebezpieczeństwo ponownego naruszenia.
2. O usunięcie skutków naruszenia - jest to roszczenie o charakterze restytucyjnym, które ma na celu przywrócenie stanu zgodnego z prawem; katalog czynności, których przedsiębiorca może się domagać w ramach omawianego roszczenia, jest otwarty i zależy od skutków dokonanych naruszeń prawa do firmy.
3. O złożenie oświadczenia lub oświadczeń - jest to roszczenie, które może zmierzać zarówno do ochrony interesów majątkowych, jak i niemajątkowych (osobistych) przedsiębiorcy. W przypadku wystąpienia z roszczeniem tego typu przedsiębiorca powinien wyraźnie określić w pozwie treść i formę oświadczenia, jakie ma złożyć pozwany (wymóg ten ma szczególne znaczenie w przypadku żądania złożenia określonego oświadczenia w prasie). Przepisy nie określają sposobu złożenia oświadczenia, dopuszczalne jest zatem domaganie się oświadczeń w formie ustnej, pisemnej (np. ogłoszenie w gazecie) albo elektronicznej (np. informacja na stronie internetowej). Sąd może nakazać pozwanemu złożenie oświadczenia skierowanego do samego tylko powoda (np. oświadczenie listowne) lub oświadczenia, z którym może zapoznać się nieograniczony krąg osób (np. oświadczenie w prasie). W przypadku uprawomocnienia się orzeczenia zawierającego obowiązek złożenia oświadczenia w prasie, pozwany ma obowiązek złożyć to oświadczenie na własny koszt. W sytuacji gdy zobowiązany nie wykonuje dobrowolnie takiego orzeczenia (nie publikuje wymaganego oświadczenia), powód będzie uprawniony do opublikowania tego oświadczenia na koszt pozwanego (por. uchwała SN z 28 czerwca 2006 r., sygn. akt III CZP 23/06).
4. O naprawienie szkody majątkowej - przepis umożliwiający przedsiębiorcy domaganie się naprawienia szkody „na zasadach ogólnych” w przypadku naruszenia jego prawa do firmy jest powszechnie rozumiany jako odesłanie do stosowania przepisów kodeksu cywilnego dotyczących czynów niedozwolonych. Oznacza to, że powoda (przedsiębiorcę) domagającego się odszkodowania obciąża obowiązek wykazania istnienia winy po stronie podmiotu naruszającego jego prawo do firmy. Konieczne jest również wykazanie przez przedsiębiorcę istnienia szkody majątkowej oraz związku przyczynowego pomiędzy działaniem sprawcy a powstaniem szkody. Ponadto brzmienie omawianego przepisu wyklucza możliwość domagania się zasądzenia od sprawcy naruszenia zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową. Jak wskazano powyżej, przyjmuje się, że obecnie firma uzyskała samodzielną, autonomiczną ochronę, oderwaną od roszczeń określonych w art. 24 k.c. Oznacza to, że uprawniony przedsiębiorca nie może żądać zadośćuczynienia, a służy mu jedynie roszczenie odszkodowawcze na zasadach ogólnych albo o wydanie korzyści uzyskanej przez osobę, która dopuściła się naruszenia firmy. Tym samym powództwo przedsiębiorcy o zapłatę zadośćuczynienia za naruszenie jego prawa do firmy nie znajduje podstawy prawnej i musi podlegać oddaleniu (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14 marca 2006 r., sygn. akt I ACa 2057/05).
5. O wydanie uzyskanej korzyści - omawiane roszczenie jest charakterystyczne dla wszelkiego rodzaju roszczeń służących ochronie własności intelektualnej. Istota tego roszczenia sprowadza się do obowiązku wydania przez sprawcę naruszenia poszkodowanemu przedsiębiorcy bezpodstawnie uzyskanych korzyści. Przez uzyskane korzyści, które mają być wydane, należy rozumieć te korzyści, które naruszający uzyskał w związku z dokonanym naruszeniem prawa do firmy. Należy zatem utożsamiać owe korzyści z przychodami naruszającego prawo do firmy, które to przychody pozostają ponadto w normalnym związku przyczynowym z dokonanym naruszeniem. Należy zatem przyjąć, że uzyskane korzyści nie obejmują nieponiesionych przez naruszającego kosztów i innych oszczędności poczynionych w jego wydatkach, a dotyczą jedynie efektywnego (faktycznie osiągniętego) zysku. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że skuteczność roszczenia o wydanie uzyskanych korzyści nie jest uzależniona od udowodnienia winy sprawcy (pozwanego). Wystarczające jest samo wykazanie, że uzyskanie korzyści nastąpiło bez podstawy prawnej.
Pozostałe uprawnienia
W praktyce wskazuje się, że brzmienie art. 4310 k.c. nie wyklucza możliwości dochodzenia również innych roszczeń, których podstawą jest naruszenie prawa do firmy. Przede wszystkim orzecznictwo wskazuje, że możliwe jest naruszenie prawa do firmy poprzez zarejestrowanie słownego znaku towarowego. Kolizja prawa do firmy oraz prawa do znaku towarowego może wyjątkowo wystąpić nawet pomimo nieistnienia podobieństwa produkowanych towarów, a więc pomimo nieistnienia niebezpieczeństwa wprowadzenia w błąd, gdyż firma indywidualizuje przedsiębiorcę, który poprzez nazwę wyrabia sobie renomę. Dlatego też używanie oznaczenia (znaku towarowego) z późniejszym pierwszeństwem korzystania może być szkodliwe dla renomy oznaczenia (firmy) z wcześniejszym pierwszeństwem korzystania. Mając to na uwadze orzecznictwo przyjmuje, że w przypadku kolizji między firmą (nazwą) przedsiębiorstwa a zarejestrowanym z „gorszym pierwszeństwem” znakiem towarowym priorytet przyznaje się prawu powstałemu wcześniej. Oznacza to, że skutkiem stwierdzenia naruszenia prawa do firmy przez znak towarowy powinno być unieważnienie prawa z rejestracji znaku towarowego. W myśl art. 131 ust. 1 pkt 1 ustawy z 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej nie udziela się bowiem praw ochronnych na oznaczenia, których używanie narusza prawa osobiste lub majątkowe osób trzecich.
Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 131 ust. 5 ustawy - Prawo własności przemysłowej zgłoszenie w charakterze znaku towarowego oznaczenia, którym inna osoba posługuje się jako nazwą, pod którą prowadzi działalność gospodarczą, w szczególności jeżeli jest ona wyrazem pospolitym, nie stanowi samoistnej podstawy do odmowy udzielenia prawa ochronnego, jeżeli zgłaszający działał w dobrej wierze, a:
1) nazwa ta nie jest używana jako znak towarowy powszechnie znany na obszarze Polski dla towarów tego samego rodzaju lub
2) w chwili zgłoszenia znaku nie było konfliktu interesów, w szczególności ze względu na różny profil działalności, lokalny jej zasięg lub odmienne formy używania obu oznaczeń.
W pewnych sytuacjach przedsiębiorca może - w przypadku naruszenia jego prawa do firmy - skorzystać z powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (art. 189 k.p.c.). Będzie to najczęściej powództwo ustalające negatywne, mające na celu wykazanie, że określone prawo lub stosunek prawny nie istnieje (np. powództwo o ustalenie, że przedsiębiorca nie ma obowiązku dalszego znoszenia korzystania z jego firmy przez inny podmiot, ponieważ umowa upoważniająca do korzystania z firmy już nie obowiązuje). W odniesieniu do powództwa o ustalenie należy jednak pamiętać, że powód musi wykazać istnienie interesu prawnego w wytoczeniu tego powództwa. Oznacza to konieczność wykazania, że pozwany stwarza przynajmniej potencjalne zagrożenie dla prawnie chronionych interesów powoda. Jednocześnie należy pamiętać, że orzecznictwo przyjmuje, że interes prawny w wytoczeniu omawianego powództwa z reguły nie zachodzi, gdy zainteresowany może na innej drodze (np. poprzez powództwo o złożenie oświadczenia w prasie lub powództwo o naprawienie szkody majątkowej) osiągnąć w pełni ochronę swojego prawa do firmy. Tym samym należy przyjąć, że przypadki korzystania przez przedsiębiorców z art. 189 k.p.c. w celu ochrony prawa do firmy będą stosunkowo rzadkie.
Przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać usunięcia jego skutków, złożenia oświadczenia lub oświadczeń w odpowiedniej treści i formie, naprawienia na zasadach ogólnych szkody majątkowej lub wydania korzyści uzyskanej przez osobę, która dopuściła się naruszenia.
Podstawa prawna:
l ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.),
l ustawa z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn.zm.),
l ustawa z 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej (j.t. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn.zm.).
Mikołaj Barczak