Kompensata należności
W przypadku współpracy gospodarczej pomiędzy przedsiębiorcami niejednokrotnie dochodzi do sporów na tle rozliczeń finansowych. Jeden z przedsiębiorców chce uzyskać zapłatę za towar czy usługę, a drugi przedsiębiorca np. kwestionuje prawidłowe wykonanie umowy lub nalicza kary umowne. Również w przypadku dwukierunkowej współpracy – wzajemnej sprzedaży czy świadczenia usług – obydwaj przedsiębiorcy wystawiają sobie faktury za towar czy usługi. W takich przypadkach często mówi się o dokonywaniu kompensaty. Co warto o niej wiedzieć?
Kompensata – potrącenie
Kompensata to potoczna nazwa uregulowanej prawem instytucji potrącenia. Zgodnie z art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego (k.c.), Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Natomiast § 2 wskazuje, że Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
ABC sp. z o.o. wraz z dostarczeniem towaru (materiały biurowe) przedsiębiorcy X wręczyła mu fakturę na kwotę 500 zł (brutto) z terminem zapłaty przypadającym na 14 maja 2021 r. Przedsiębiorca X wykonywał na rzecz ABC sp. z o.o. usługi doradztwa biznesowego i z tego tytułu wystawił spółce fakturę na kwotę 1.200 zł (brutto), której termin płatności przypadał na 21 maja 2021 r. Obydwie wierzytelności są wymagalne, mają charakter pieniężny i nadają się do potrącenia. Na skutek potrącenia wierzytelność ABC sp. z o.o. wygaśnie, a przedsiębiorcy X nadal będzie przysługiwała zapłata co do kwoty 700 zł (brutto).
Forma potrącenia
Jak wynika z art. 499 k.c. Potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Oznacza to, że dokonanie potrącenia (kompensaty) wymaga złożenia oświadczenia przez którąkolwiek ze stron. Odwołując się do przykładu, oświadczenie mógłby złożyć zarówno przedsiębiorca X, jak i ABC sp. z o.o.
Przepisy nie wprowadzają żadnego wymogu co do formy potrącenia – nie musi mieć formy pisemnej. O ile dopuszczalne byłoby nawet ustne potrącenie, o tyle na wypadek ewentualnego sporu sądowego warto dokonać potrącenia choćby w formie dokumentu (np. e-mail).
Ważne, aby składane oświadczenie wyraźnie wskazywało, że jego celem jest właśnie potrącenie. Również warto zadbać o to, aby składane oświadczenie dostatecznie konkretyzowało wierzytelności, które są objęte potrąceniem (np. podanie numerów faktur, dat ich wystawienia, kwot), na co wskazuje się w orzecznictwie sądowym (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26.03.2009 r., VI ACa 1278/08).
Co nie może być objęte potrąceniem?
Zgodnie z art. 505 k.c. nie mogą być umorzone przez potrącenie:
1) wierzytelności nieulegające zajęciu;
2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4) wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Ponadto na zasadzie swobody umów (art. 3531 k.c.) strony co do zasady mogą w umowie zastrzec, że wynikające z niej wierzytelności nie mogą być potrącane (np. wyrok Sądu Najwyższego z 25.07.2013 r., II CSK 191/13).
Przedawnione wierzytelności mogą zostać potrącone, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie nie nastąpiło (art. 502 k.c.).
Potrącenie a spór sądowy
Potrącenie wierzytelności może mieć znaczenie w przypadku ewentualnego postępowania sądowego. Gdyby – jak w przykładzie – ABC sp. z o.o. kwestionowałaby, że wierzytelność przedsiębiorcy X jest należna i tym samym nie zgadzała się z potrąceniem, mogłaby dochodzić zapłaty należnych 500 zł przed sądem. W takim wypadku przedsiębiorca X w procesie mógłby ewentualnie podnieść zarzut potrącenia dochodzonej kwoty ze swoją wierzytelnością.
Trzeba jednak zwrócić uwagę, że obecnie możliwość skorzystania z zarzutu potrącenia jest ograniczona. Zgodnie z art. 2031 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, Podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. W naszym przykładzie, przedsiębiorca X mógłby zatem podnieść zarzut potrącenia, gdyby oprócz wystawionej faktury posiadałby inne dokumenty (np. zlecenie usługi, korespondencję w sprawie wykonywanej usługi).
Zarzut potrącenia może zostać podniesiony, zgodnie z art. 2031 § 2 k.p.c. nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna (np. gdyby jego wierzytelność stała się wymagalna dopiero w toku procesu sądowego). Ważne jest także, że według art. 2031 § 3 k.p.c. Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do pisma tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat. Oznacza to, że niewystarczające byłoby podnoszenie tego zarzutu ustnie podczas rozprawy.
dr Rafał R. Wasilewski, radca prawny
Więcej informacji znajdziesz w serwisie MOJA FIRMA