Cash pooling (konsolidacja rachunków bankowych) jest narzędziem umożliwiającym racjonalne zarządzanie finansami przez grupę kapitałową (koncern) lub też podmioty niezależne zawierające tego rodzaju porozumienie (np. zgrupowanie kilku niezależnych hurtowni dążących do obniżenia kosztów kredytowania i uzyskania instrumentu maksymalizującego zyski odsetkowe). W praktyce spotkać można zazwyczaj jedną z 2 postaci cash poolingu:
Zero-balancing cash pooling, czyli fizyczny transfer środków pomiędzy rachunkami uczestników (ewentualnie specjalnie wyodrębnionymi subkontami) i rachunkiem głównym grupy. Nadwyżki (tj. salda dodatnie) są przekazywane na rachunek główny, natomiast deficyt (tj. salda ujemne) na rachunkach uczestników są pokrywane z rachunku głównego.
Notional cash pooling, który dokonywany jest bez fizycznego transferu środków - fundusze są przekazywane wyłącznie „na papierze”. Salda podlegające potrąceniu fizycznie są pozostawiane na własnych rachunkach uczestników systemu, zaś odsetki naliczane są od kwoty netto zgromadzonych sald.
Charakter umowy cash poolingu
W Polsce, podobnie jak na świecie, brakuje regulacji prawnych ściśle definiujących umowę cash poolingu i ustalających uprawnienia oraz obowiązki stron. Z punktu widzenia prawnego, cash pooling nie jest także instytucją jednolitą, wymaga bowiem podjęcia kilku czynności prawnych.
Po pierwsze konieczne jest zawarcie umowy między skarbnikiem grupy (pool leaderem) a bankiem o prowadzenie rachunku skonsolidowanego lub o dokonywanie konsolidacji sald rachunków członków grupy. Po drugie w przypadku cash poolingu rzeczywistego niezbędne będzie zawarcie umowy między członkami grupy kapitałowej (uczestnikami porozumienia cash poolingowego) a pool leaderem, która będzie regulować zasady transferu środków finansowych na rachunek skonsolidowany i da podstawę takiego transferu. W przypadku cash poolingu wirtualnego jako drugą z umów zawiera się umowę rachunku bankowego między bankiem dokonującym konsolidacji a członkami grupy, mocą której rachunki uczestników porozumienia poddane zostaną osobnemu reżimowi, przejawiającemu się głównie w ich nieoprocentowaniu (oprocentowany jest tylko rachunek skonsolidowany).
Dodatkowo umowa cash poolingu rzeczywistego może wymusić zmianę uregulowań wewnętrznych spółki (umowa, statut) poprzez dostosowania do umowy cash poolingu istniejących mechanizmów zarządzania finansami, a zarazem zagwarantowania praw udziałowców mniejszościowych (w przypadku cash poolingu rzeczywistego utrudniona jest np. kontrola kondycji finansowej spółki, skoro regularnie jej konto jest zerowane).
Na świecie przyjmuje się zazwyczaj, że umowa cash poolingu stanowi odmianę umowy rachunku bankowego, przy czym wykracza poza sferę jej regulacji cywilistycznej. Stąd też zaliczyć ją należy do tzw. „umów nienazwanych”, których istnienie w polskim obrocie prawnym umożliwia zasada swobody umów, o jakiej mowa w art. 3531 kc. Takie postawienie sprawy nie zwalnia jednak od konieczności wskazania elementów umowy o charakterze podstawowym.
Definiując prawny model cash poolingu odsetkowego (wirtualnego), trzeba wiedzieć, że ta instytucja została częściowo opisana w art. 93a Prawa bankowego poprzez wskazanie, że: „w umowie zawartej ze spółkami tworzącymi podatkową grupę kapitałową w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób prawnych, reprezentowanymi przez spółkę dominującą w tej grupie, bank może określić wysokość skonsolidowanego oprocentowania dla środków zgromadzonych na rachunkach bankowych tych spółek oraz udzielonych im kredytów i pożyczek pieniężnych”. Należy jednak mieć na uwadze, że jest to definicja niepełna i niewyłączna. Nie wyklucza bowiem stosowania innych mechanizmów prawnych. Pierwszym i najważniejszym ograniczeniem, płynącym z powołanego przepisu, jest ograniczenie możliwości skorzystania z tego instrumentu jedynie do podatkowych grup kapitałowych. Bardzo ostre wymagania stawiane przez pkt 2 art. 1a ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych powodują, że takie grupy kapitałowe są nieliczne i mają znaczenie marginalne. Zastosowaniem cash poolingu mogą być natomiast zainteresowane grupy kapitałowe niespełniające tych restrykcyjnych wymagań, jak choćby te, w których podmiot dominujący ma mniej niż 95% udziałów. Wówczas treść art. 93a Prawa bankowego stanowić będzie swoisty wzorzec, na którym zostanie oparta umowa.
W każdej z tych sytuacji poprzez umowę cash poolingu odsetkowego bank zobowiązuje się wobec klienta do naliczania odsetek od skonsolidowanych środków grupy, a nie od środków zgromadzonych na poszczególnych rachunkach jej członków. Oznacza to, że umowa cash poolingu winna zawierać:
a) określenie rachunków podlegających konsolidacji;
b) określenie skonsolidowanego oprocentowania dla środków pieniężnych oraz dla kredytów i pożyczek.
Wskazany wyżej pod literą „b” wymóg ustalenia, że oprocentowanie lokacyjne, kredytowe i pożyczkowe będzie naliczane wyłącznie od skonsolidowanych środków, jest o tyle istotne, że przy jego braku dochodziłoby do dwukrotnego oprocentowania. Ponieważ dwukrotne oprocentowanie dotyczyłoby nie tylko wolnych środków lokacyjnych, ale także oprocentowania udzielanych kredytów i pożyczek, waga omawianego zapisu umownego jest oczywista.
Brakuje natomiast w polskim systemie prawnym jakiejkolwiek regulacji dotyczącej cash poolingu rzeczywistego. Jednak bez wątpienia niezbędnymi jej elementami są:
a) zobowiązanie do prowadzenia skonsolidowanego rachunku bankowego;
b) zobowiązania do transferu środków z rachunków podlegających konsolidacji na rachunek skonsolidowany;
c) ustalenie terminów do których środki finansowe powinny zostać przekazane na rachunek skonsolidowany;
d) ustalenie oprocentowania aktywów i pasywów znajdujących się na rachunku skonsolidowanym.
W przypadku tego rodzaju cash poolingu (odmiennie niż przy cash poolingu wirtualnym) kwestia oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach podlegających konsolidacji staje się problemem teoretycznym. W tym wariancie transfer pieniędzy odbywa się zwykle na koniec dnia - następuje więc przed kapitalizacją odsetek. Ponieważ mamy tu do czynienia z transferem rzeczywistym, a nie fikcyjną konsolidacją nie jest możliwe podwójne oprocentowanie środków, ponieważ w momencie kapitalizacji mogą się znajdować tylko na jednym rachunku.
Zarówno umowa cash poolingu odsetkowego, jak i rzeczywistego nie są ze swej istoty umowami odpłatnymi. Oznacza to, że strony umowy cash poolingowej, przewidując wynagrodzenie za administrowanie rachunkami objętymi umową, winny zawrzeć w niej zapisy dotyczące zarówno wysokości wynagrodzenia, jak i sposobu płatności.
Problemy podatkowe
Brak całościowej regulacji prawnej konstrukcji cash poolingu wywołuje wątpliwości związane ze stosowaniem objętych nim rozwiązań. Przede wszystkim chodzi o aspekt podatkowy umów cash poolingowych szczególnie widoczny przy kwalifikacji fiskalnej „korzyści” uzyskiwanej przez uczestnika cash poolingu w wyniku pokrycia niedoboru jego środków na rachunku nadwyżkami na rachunkach pozostałych uczestników. Omawiana korzyść w istocie polega na możliwości korzystania ze środków grupy bez potrzeby zaciągania kredytu lub pożyczki na bieżące finansowanie niedoborów. Organy skarbowe interpretują, że mamy tutaj do czynienia z pożyczkami udzielanymi pomiędzy uczestnikami, z których przychód odsetkowy podlega opodatkowaniu. Z uwagi na okoliczność, że uczestnikami cash poolingu są zazwyczaj podmioty powiązane, warunki transakcyjne takich „pożyczek” powinny odpowiadać ofercie rynkowej. W pewnym uproszczeniu oznacza to, że odsetki cash poolingowe należne od uczestników posiadających ujemne saldo na koniec dnia roboczego nie powinny być wyższe niż stawki rynkowe obowiązujące dla tych uczestników, w przypadku gdyby nie brali udziału w cash poolingu. Z drugiej strony odsetki od dodatniego salda na rachunkach uczestnika cash poolingu nie powinny być niższe od odsetek, które ten podmiot mógłby uzyskać, gdyby nie brał udziału w strukturze zarządzania płynnością finansową. Trzeba również zauważyć, że w myśl przepisów o podatku dochodowym od osób prawnych w zakresie cen transferowych, transakcje zawierane pomiędzy podmiotami powiązanymi podlegają dodatkowym rygorystycznym wymogom w zakresie obowiązków dokumentacyjnych. Innym utrudnieniem dotykającym cash pooling transgraniczny jest częste opodatkowanie transferu środków finansowych za granicę. To powoduje, iż taki transfer często przestaje być opłacalny. Dlatego też cash pooling transgraniczny ma zwykle charakter odsetkowy, a nie rzeczywisty. Z powyższych względów w przypadku rozliczeń transgranicznych nie jest bez znaczenia lokalizacja rachunku skonsolidowanego.
Wnioski
Podsumowując przedstawiane rozważania, trzeba stwierdzić, że cash pooling będący instytucją obecną w obrocie gospodarczym od dłuższego czasu nadal wywołuje wątpliwości co do zakresu samej regulacji i jej funkcjonowania. Nieodparcie przywodzi to na myśl sytuację wywołaną pojawieniem się umów leasingowych czy też faktoringowych. W ich przypadku zarówno uczestnicy obrotu, ustawodawca, organy administracji skarbowej oraz sądownictwo administracyjne doprowadzili do bezpiecznego stosowania zawartych w nich rozwiązań, czego życzyć wypada także konstrukcji cash poolingu. Na razie podmioty uczestniczące w umowach cash poolingowych liczyć się muszą z niedogodnościami wynikającymi ze stanu niepewności prawnej, przy czym owa niedogodność nie powinna przesłaniać korzyści wynikających z uczestnictwa w strukturze cash poolingowej.
Konieczność prowadzenia coraz bardziej efektywnej polityki zarządzania finansami w połączeniu z tendencją do wiązania się uczestników obrotu gospodarczego w grupy kapitałowe zarówno na rynkach lokalnych, jak i międzynarodowych wymusza stosowanie nowoczesnych form porozumień zmniejszających koszty finansowania bieżącej działalności. Między innymi z tych przyczyn coraz częściej spotkać można w obrocie prawnym rozwiązanie określane mianem cash poolingu bądź też konsolidacją rachunków bankowych.
Zazwyczaj cash pooling określany jest jako metoda zwiększająca efektywność zarządzania finansami grupy podmiotów powiązanych. Polega ona na koncentrowaniu środków z jednostkowych rachunków poszczególnych uczestników i zarządzaniu zgromadzoną w ten sposób sumą przy wykorzystaniu możliwości wynikających z koncentracji środków (sald) na poszczególnych rachunkach. Dzięki takiemu rozwiązaniu wynik odsetkowy uczestników cash poolingu jest zdecydowanie korzystniejszy od rezultatów indywidualnego inwestowania nadwyżek i indywidualnego ponoszenia kosztów finansowania przez poszczególne jednostki. Walorem cash poolingu jest także możliwość koncentracji środków kilku podmiotów oraz kompensowania przejściowych nadwyżek wykazywanych przez jedne z podmiotów z przejściowymi niedoborami zaistniałymi u innych podmiotów. Dzięki takiej konstrukcji następuje minimalizowanie kosztów kredytowania działalności podmiotów z grupy poprzez kredytowanie „wewnętrzne” (przy wykorzystaniu środków własnych grupy).
Instytucja cash poolingu jest narzędziem finansowym znanym w innych państwach i stosowanym w szerokim zakresie przez wiele podmiotów. Niejednokrotnie planują one stworzenie tego typu schematu w Polsce lub też włączenie jednej ze swoich spółek-córek do już istniejącej struktury.
Jacek Trusiński
Kancelaria Radców Prawnych Pałucki Trusiński
www.ptlegal.pl