Problem istnienia, lub nie, pomocy publicznej jest jednym z bardziej skomplikowanych zagadnień prawnych. Nie można bowiem z góry określić, kiedy dochodzi do jej udzielenia. Dlatego każdy przypadek wsparcia przedsiębiorcy ze strony instytucji publicznych powinien być zbadany pod kątem tego, czy mamy do czynienia z pomocą publiczną, czy też nie.
Z pomocą publiczną mamy do czynienia na pewno wtedy, gdy są spełnione wszystkie poniższe warunki:
• transfer ze środków publicznych skutkuje przysporzeniem na rzecz określonego podmiotu, na warunkach korzystniejszych niż rynkowe,
• transfer jest selektywny, tzn. uprzywilejowuje określone podmioty lub wytwarzanie określonych dóbr,
• w efekcie transferu występuje lub może wystąpić zakłócenie konkurencji,
• transfer wpływa na wymianę gospodarczą między krajami członkowskimi.
Transfer musi być przekazywany przedsiębiorcy przez władze publiczne, m.in. urzędy i izby skarbowe, ministerstwa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, samorządy, Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości oraz instytucje komercyjne, które na zlecenie władz państwowych przekazują firmom transfery publiczne (np. Bank Gospodarstwa Krajowego).
Pomocą publiczną mogą być nie tylko ulgi i bezzwrotne dotacje (również unijne), ale także preferencyjne kredyty i pożyczki, preferencyjne warunki sprzedaży, wynajmu lub dzierżawy majątku publicznego, gwarancje i poręczenia, a nawet pomoc doradcza czy szkoleniowa.
Pomocy publicznej nie stanowi natomiast transfer majątku czy środków finansowych na warunkach określonych w otwartym przetargu publicznym.
Pomoc publiczna może być dopuszczalna bądź niedopuszczalna. Dopuszczalna pomoc publiczna to:
1) pomoc wymieniona w Traktacie Wspólnotowym (a więc pomoc o charakterze socjalnym przyznawana indywidualnym konsumentom, pomoc mająca na celu naprawienie szkód spowodowanych klęskami żywiołowymi, pomoc przyznawana gospodarce byłej NRD),
2) pomoc, która według Traktatu Wspólnotowego może być uznana za dopuszczalną (będzie to m.in. pomoc na rozwój regionów najsłabiej rozwiniętych, pomoc na ważne ogólnoeuropejskie projekty, pomoc na wspieranie kultury),
3) pomoc, którą Rada Europy na wniosek Komisji Europejskiej uzna za dopuszczalną.
W ostatnim przypadku uznanie pomocy za dopuszczalną może nastąpić na dwa sposoby.
Po pierwsze, KE ocenia propozycję programu pomocowego przedstawionego przez kraj członkowski oraz to, czy jest on dopuszczalny. Jest to tzw. notyfikacja Komisji Europejskiej. Programem pomocowym może być pomoc indywidualna dla konkretnego przedsiębiorcy i na określony cel albo program pomocowy określający zasady i będący podstawą wsparcia grupy przedsiębiorstw określonego rodzaju (np. małe i średnie firmy, firmy innowacyjne).
Po drugie, może też wydać własne rozporządzenie określające dopuszczalne formy pomocy publicznej. Są to tzw. wyłączenia grupowe, które nie podlegają już notyfikacji. Obecnie na tej podstawie z obowiązku notyfikacji zwolnione są następujące kategorie wsparcia:
• pomoc regionalna,
• pomoc inwestycyjna i na zatrudnienie dla małych i średnich przedsiębiorstw,
• pomoc na zakładanie przedsiębiorstw przez kobiety,
• pomoc na ochronę środowiska,
• pomoc na usługi doradcze dla MSP i udział MSP w targach,
• pomoc w formie kapitału podwyższonego ryzyka,
• pomoc na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną,
• pomoc szkoleniowa,
• pomoc dla pracowników znajdujących się w szczególnie niekorzystnej sytuacji lub niepełnosprawnych.
Projekty programów pomocowych przewidujących przyznanie wsparcia w ramach wyłączeń grupowych wymagają opinii Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który stwierdza, czy są one zgodne z zasadami wspólnego rynku.
Rodzaje dopuszczalnej pomocy publicznej
Istnieją trzy główne rodzaje pomocy publicznej.
Pomoc regionalna może być przeznaczona wyłącznie dla regionów, których PKB jest mniejszy od 75% średniej PKB Unii Europejskiej. W związku z tym kwalifikuje się do niej cały obszar Polski. Ten rodzaj pomocy jest dostępny dla wszystkich sektorów gospodarki, z wyjątkiem:
• rolnictwa,
• rybołówstwa,
• górnictwa,
• transportu,
• przemysłu samochodowego,
• przemysłu stoczniowego,
• przemysłu stalowego,
• przemysłu włókien syntetycznych.
Pomoc horyzontalna jest nastawiona na realizację określonych celów, np. pomoc na restrukturyzację przedsiębiorstw, rozwój małych i średnich firm, zatrudnienie, rozwój innowacji, ochronę środowiska.
Pomoc sektorowa jest natomiast przeznaczona dla sektorów wrażliwych poszczególnych gospodarek krajów członkowskich oraz pojedynczych firm z sektorów: budownictwo okrętowe, żegluga morska, górnictwo węgla, hutnictwo żelaza i stali, przemysł włókien sztucznych, przemysł motoryzacyjny, rolnictwo i rybołówstwo.
Jeżeli wsparcie dla przedsiębiorców należy do jednej z tych kategorii i nie przekracza 200 000 euro, nie wymaga notyfikacji ze strony Komisji Europejskiej.
Rodzaje środków pomocowych
Pomoc publiczna może być udzielona w trzech formach. Po pierwsze, w formie programu pomocowego, na podstawie którego dokonuje się wypłat dotacji beneficjentom. Program pomocowy musi mieć formę aktu normatywnego (ustawy, rozporządzenia, uchwały rady gminy, powiatu czy sejmiku województwa), który zawiera zasady, warunki i formy oraz określa przeznaczenie wsparcia. Większość programów pomocowych wymaga notyfikacji ze strony Komisji Europejskiej, a lista obecnie obowiązujących znajduje się na stronie internetowej UOKiK (www.uokik.gov.pl).
Kolejną formą pomocy publicznej jest pomoc indywidualna, przyznawana konkretnemu przedsiębiorcy lub grupie przedsiębiorców na podstawie indywidualnego programu pomocowego (musi mieć charakter aktu prawnego). Taka pomoc też wymaga zgody ze strony KE.
Ostatnią formą wsparcia jest pomocde minimis, której wartość przyznana temu samemu przedsiębiorcy nie może przekroczyć 200 000 euro w okresie trzech lat kalendarzowych (100 000 euro w sektorze transportu). Pułap ten stosuje się bez względu na formę i cel pomocy. Pomoc de minimis, zgodnie z zasadą „prawo nie troszczy się o drobiazgi”, nie wymaga notyfikacji ze strony KE.
Najbardziej powszechne rodzaje wsparcia, jakie przedsiębiorcy uzyskują od władzy publicznej, a więc ulgi i dotacje, również te pochodzące z programów unijnych, mogą mieć charakter każdej z wymienionych form pomocy publicznej.
Limity pomocy publicznej
Przedsiębiorca może korzystać z wielu instrumentów wsparcia i rodzajów pomocy publicznej, ale całkowita wartość pomocy publicznej ze wszystkich źródeł nie może przekroczyć dopuszczalnych limitów.
Jak więc określić, czy poziom dopuszczalnej pomocy publicznej nie został przekroczony? Najłatwiej ustalić to dla pomocy de minimis, bo w tym wypadku należy pamiętać, że w ciągu trzech lat kalendarzowych nie może przekroczyć 200 000 euro.
W przypadku programów pomocowych i pomocy indywidualnej dopuszczalny limit zależy od regionu, w którym działa firma. Określa go wskaźnik maksymalnej intensywności pomocy regionalnej dla danego regionu (liczonej jako procent wydatków kwalifikujących się do objęcia wsparciem).
Maksymalny poziom pomocy publicznej może wynieść:
• 50% w województwach: lubelskim, podkarpackim, warmińsko-mazurskim, podlaskim, świętokrzyskim, opolskim, małopolskim, lubuskim, łódzkim, kujawsko-pomorskim,
• 40% w województwach: pomorskim, zachodniopomorskim, dolnośląskim, wielkopolskim, śląskim, a do 31 grudnia 2010 r. również na obszarze województwa mazowieckiego, ale z wyłączeniem Warszawy,
• 30% na terenie miasta stołecznego Warszawy oraz od 1 stycznia 2011 r. do 31 grudnia 2013 r. również na terenie województwa mazowieckiego.
Dla mikro- i małych firm dopuszczalność pomocy publicznej jest wyższa o 20% w stosunku do wymienionych poziomów, a dla średnich przedsiębiorstw - o 10%.
Wyjątkiem są projekty promocyjne (intensywność pomocy może wynieść nawet 100% wydatków kwalifikowanych), doradcze (50%) oraz szkoleniowe (od 45 do 55%).
Obowiązki przedsiębiorcy
Przedsiębiorca, który ma otrzymać pomoc publiczną (w jakiejkolwiek formie), musi poinformować instytucję przyznającą wsparcie, czy już z takiej pomocy korzystał. Informacja musi dotyczyć trzech lat wstecz od dnia złożenia wniosku i obejmować:
• wartość dotychczas przyznanej pomocy,
• formy pomocy,
• przeznaczenie otrzymanej pomocy.
Na żądanie instytucji udzielającej wsparcia przedsiębiorca musi również udostępnić wszelkie dane umożliwiające przeprowadzenie oceny skuteczności i efektywności przyznanej wcześniej pomocy. Natomiast w trakcie wykorzystywania pomocy publicznej przedsiębiorca obowiązkowo musi składać okresowe sprawozdania z przeznaczenia pomocy.
Niedopuszczalna pomoc publiczna
Obowiązek kontrolowania otrzymanej pomocy publicznej wynika z zagrożeń, jakie niesie ze sobą przekroczenie dopuszczalnych limitów. Przedsiębiorca, który otrzyma pomoc publiczną wyższą niż dozwolona, musi zwrócić nadwyżkę razem z karnymi odsetkami, co może być bardzo niebezpieczne. Zanim bowiem przedsiębiorca zostanie zmuszony do zwrotu niedozwolonej pomocy, może minąć dużo czasu, w którym odsetki osiągną gigantyczną kwotę.
Art. 87 ust. 1 Traktatu o ustanowieniu Wspólnot Europejskich
Wszelka pomoc przyznawana przez Państwo Członkowskie lub przy użyciu zasobów państwowych w jakiejkolwiek formie, która grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów, jest niezgodna ze wspólnym rynkiem w zakresie, w jakim wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi.
Anna Wiśniewska