W praktyce często spotykaną sytuacją jest niemożność przeprowadzenia przez wierzycieli skutecznej egzekucji z majątku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w razie jej niewypłacalności. Kodeks spółek handlowych (Ksh) zawiera przepisy regulujące odpowiedzialność członków zarządu w przypadku bezskutecznej egzekucji z majątku spółki. Jednym z tych przepisów jest art. 299 Ksh. Przewidziana w niniejszym kodeksie surowa odpowiedzialność członków zarządu wynika z przyjętej konstrukcji prawnej spółki z o.o., w której to nie wspólnicy są uprawnieni do prowadzenia spraw spółki, tylko członkowie zarządu. W konsekwencji to właśnie członkowie zarządu ponoszą odpowiedzialność cywilnoprawną, a niekiedy także karnoprawną.
Przesłanką umożliwiającą pociągnięcie członków zarządu spółki do odpowiedzialności jest bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce, co oznacza, że nie zaspokojono roszczeń w postępowaniu egzekucyjnym, prowadzonym na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (Kpc). Chodzi o sytuację, kiedy nie ma już wątpliwości, że egzekwowana wierzytelność nie może być zaspokojona z jakiejkolwiek części majątku spółki (ruchomości, nieruchomości, praw majątkowych, akcji, udziałów, itp.). Aby skorzystać z możliwości przewidzianej w art. 299 Ksh, nie ma potrzeby wykazywania, iż wierzyciel wykorzystał wszystkie dostępne sposoby egzekucji przeciwko spółce.
Poprzez egzekucję należy również rozumieć postępowanie o wyjawienie majątku, unormowane w Kpc. Na podstawie art. 913 Kpc wierzyciel może żądać wyjawienia przed sądem majątku przez dłużnika, zarówno w trakcie prowadzonej egzekucji, jak i przed wszczęciem egzekucji, jeżeli uprawdopodobni, że nie uzyska pełnego zaspokojenia swej należności ze znanego mu majątku dłużnika albo z przypadających dłużnikowi bieżących świadczeń periodycznych za okres 6 miesięcy. Jeżeli z wykazu majątku wynikać będzie dysproporcja pomiędzy majątkiem dłużnika, a wielkością zobowiązań, wierzyciel może wnieść pozew przeciwko członkom zarządu spółki (A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, t. I, LEX 2007, wyd. V). Abstrahując od problematyki odpowiedzialności członków zarządu, należy wspomnieć, iż instytucja wyjawienia majątku w praktyce jest skuteczną metodą odzyskiwania należności od dłużników.
Bezskuteczna egzekucja
Za bezskuteczną egzekucję należy uznać dwa przypadki określone w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze. Dotyczy to sytuacji, w której sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości, gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania oraz gdy sąd stwierdzi, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania, a także wydanie przez sąd z powyżej przedstawionej przyczyny postanowienia o umorzeniu postępowania upadłościowego (A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, t. I, LEX 2007, wyd. V).
Mimo, iż przepis art. 299 Ksh mówi o bezskutecznej egzekucji, to jednak w literaturze oraz orzecznictwie podkreśla się, że uprzednie prowadzenie egzekucji przeciwko spółce nie jest konieczne, jeżeli z okoliczności sprawy wynika niezbicie, że spółka nie ma żadnego majątku, z którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie.
W związku z faktem, iż odpowiedzialność członków zarządu ma charakter posiłkowy, przyjmuje się także, iż wierzyciel nie może zaspokoić się z majątku członków zarządu, jeżeli nie wykorzystano drogi sięgnięcia do majątku spółki i egzekucja w rzeczywistości była bezskuteczna (A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, t. I, LEX 2007, wyd. V).
Charakter odpowiedzialności członków zarządu
Odpowiedzialność członków zarządu ma charakter osobisty, odpowiadają oni za całość zobowiązań spółki. Odpowiedzialność ta ma również charakter solidarny, co oznacza, iż wykonanie zobowiązania przez jednego z członków zarządu, zwalnia pozostałych. Z kolei członek lub członkowie zarządu, którzy zobowiązanie wykonali, mają roszczenie regresowe, w stosunku do pozostałych członków zarządu, którzy świadczenia nie spełnili. Odpowiedzialności na podstawie art. 299 Ksh członkowie zarządu podlegają od chwili ich powołania do zarządu, niezależnie od tego, czy zostali oni formalnie zgłoszeni do rejestru przedsiębiorców. Dla odpowiedzialności członków zarządu nie ma znaczenia fakt, że są oni jednocześnie wspólnikami spółki z o.o. (wyrok SN z dnia 14 lutego 2003 r., IV CKN 1779/00, OSNC 2004, nr 5, poz. 76).
Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o.
Jeżeli wierzyciel zdecyduje się na dochodzenie swojej należności przeciwko członkom zarządu spółki, pozew powinien być wniesiony do sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania członka zarządu, a nie siedzibę spółki. Roszczenie wierzyciela przedawnia się z upływem trzech lat, licząc od dnia bezskuteczności egzekucji wierzytelności objętej prawomocnym tytułem egzekucyjnym wystawionym przeciwko spółce (wyrok SN z dnia 28 stycznia 2004 r., IV CK 176/02, Wokanda 2004, nr 9, poz. 7).
Na podstawie art. 299 Ksh obok członków zarządu odpowiedzialność ponieść mogą tylko likwidatorzy. Nie będą podlegali niniejszej odpowiedzialności członkowie innych organów spółki z o.o., np. rady nadzorczej, czy komisji rewizyjnej.
Możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności
Członek zarządu może uwolnić się od odpowiedzialności w trzech przypadkach jeżeli:
• wykaże, że we właściwym czasie zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości lub
• wszczęto postępowania układowe,
• niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy,
• pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody (art. 299 Ksh).
Na podstawie art. 21 ust. 1 i 2 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze członkowie zarządu mają obowiązek zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości. Podstawą ogłoszenia upadłości spółki z o.o. jest jej niewypłacalność. Niewypłacalność oznacza brak możliwości wykonania zobowiązań ciążących na spółce. Z niewypłacalnością spółki mamy do czynienia również w sytuacji, w której jej zobowiązania przekroczą wartość majątku spółki, niezależnie od tego, czy na bieżąco wykonuje ona swoje zobowiązania. Wystąpienie niewypłacalności obliguje zarząd do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie jej upadłości, niezależnie od wartości niewykonywanych zobowiązań oraz długości opóźnienia. Aby precyzyjnie ustalić moment, w którym spółka stała się niewypłacalna wymaga się od członków zarządu bieżącego orientowania w stanie interesów i majątku spółki.
W celu uniknięcia odpowiedzialności na podstawie art. 299 Ksh, członkowie zarządu mogą dowodzić, iż nie ponoszą winy w niezłożeniu lub opóźnionym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości. Aby uniknąć odpowiedzialności członek zarządu powinien podać powód swojego niezawinionego braku kontaktu z finansami, rachunkowością czy księgowością spółki. Powodem może być np. dłuższa nieobecność członka zarządu, wewnętrzny podział obowiązków, czy podstępne wprowadzenie w błąd co do wyników finansowych.
Członek zarządu nie poniesie również odpowiedzialności za zobowiązania spółki, jeżeli wierzyciel mimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nie poniósł szkody. Jeżeli zatem członek zarządu wykaże, iż to co wierzyciel uzyskałby w wyniku dopełnienia przez zarząd nałożonych na niego obowiązków, przedstawia mniejszą wartość niż wysokość dochodzonego na podstawie art. 299 Ksh roszczenia, wówczas roszczenie to w pozostałej części powinno ulec oddaleniu (A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, t. I, LEX 2007, wyd. V).
Niezależnie od możliwości dochodzenia roszczeń na wskazanej powyżej podstawie, wierzycielom spółki, w sytuacji gdy nie zgłoszono we właściwym czasie wniosku o upadłość spółki, przysługuje wobec członków zarządu roszczenie odszkodowawcze na podstawie art. 21 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze.
Ponadto, zgodnie z art. 116 § 1 ustawy Ordynacja podatkowa za zaległości podatkowe spółki z o.o. członkowie zarządu spółki z o.o. odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna. Członek zarządu może uwolnić się od odpowiedzialności wynikającej z art. 116 § 1 ustawy Ordynacja podatkowa, gdy wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, bądź też wskaże majątek, z którego egzekucja jest możliwa.
Paweł Sendrowski