Sytuację tę reguluje wprost art. 299 § 1 Kodeksu spółek handlowych (zwanego dalej k.s.h.). Przepis ten ma charakter subsydiarny - posiłkowy (odpowiedzialność członków zarządu spółki z art. 299 k.s.h. istnieje obok odpowiedzialności samej spółki, dopóki istnieje spółka, nawet będąc w likwidacji, dopóty w pierwszej kolejności sama spółka odpowiada za swoje zobowiązania; wyrok SN z 4 czerwca 1998 r., II CKN 767/97, „Radca prawny” 1999/2/84) i gwarancyjny - chroni interesy wierzycieli spółki i służy każdemu z nich. Gdy egzekucja przeciwko spółce z o.o. okaże się częściowo lub w całości bezskuteczna, wierzyciel ma prawo wystąpić z żądaniem zapłaty wobec każdego zarządu spółki. Zasadę tę potwierdził również Sąd Najwyższy w wyroku z 7 maja 2008 r. (II CSK 461/07, M. Prawn. 2008/12/618).
Przykład
Spółka zaciągnęła w banku kredyt na wypłatę zaległego wynagrodzenia dla pracowników. Nie była go jednak w stanie spłacić w terminie. Bank jako wierzyciel, gdy egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna, wystąpił do jednego z 4 członków zarządu, o którym wiedział, że na pewno dysponuje majątkiem wystarczającym na zaspokojenie roszczenia.
Bank miał prawo wybrać sobie jednego z członków zarządu. Nie musiał występować z roszczeniem przeciwko wszystkim członkom zarządu, którzy odpowiadają ze spółką solidarnie. Solidarna odpowiedzialność dłużników polega na tym, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych.
Okolicznością uzasadniającą bezskuteczność egzekucji z majątku spółki może być np.:
• zapis w bilansie lub księgach rachunkowych spółki, z którego wynika brak majątku wystarczającego na zaspokojenie wierzytelności,
• wyjawienie majątku dokonane przez dłużnika w trybie art. 913 i nast. k.p.c., z którego wynika, że spółka nie posiada majątku wystarczającego do zaspokojenia wierzyciela,
• wykazanie, że jedynym majątkiem spółki jest nieruchomość obciążona ponad swą wartość wierzytelnościami korzystającymi z pierwszeństwa zaspokojenia (wyrok SN z 9 czerwca 1937 r., I C 1927/36, OSNC 1938/4/184).
Odpowiedzialność opiera się na zasadzie winy. Wynika z założenia, że w zakresie obowiązków związanych z pełnieniem funkcji w spółce członkowie zarządu powinni dołożyć wszelkich starań, aby spółka nie zaciągnęła zobowiązań, których ciężaru nie jest w stanie udźwignąć. Natomiast jeśli do tego dojdzie, powinni oni podjąć niezbędne działania minimalizujące skutki, z jakimi niewypłacalność spółki wiąże się dla ich wierzycieli.
Wina członków zarządu nie polega tylko na nieumiejętnym prowadzeniu spraw spółki, gdyż ta okoliczność byłaby niezwykle trudna do udowodnienia, lecz na tym, że członek zarządu, znając stan interesów spółki, nie podejmuje działań zmierzających do zapobieżenia pokrzywdzeniu poszczególnych wierzycieli spółki, w szczególności nie występuje z wnioskiem o wszczęcie postępowania upadłościowego w czasie wskazanym przez przepisy ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (DzU nr 60, poz. 535 ze zm.), tak aby z istniejącego jeszcze majątku spółki możliwe było przynajmniej częściowe i proporcjonalne zaspokojenie jej wierzycieli.
Uwolnienie się od odpowiedzialności
Reguła wyrażona w art. 299 § 1 k.s.h. może zostać jednak podważona.
Dopuszcza się możliwość uwolnienia od powyższej odpowiedzialności w 3 okolicznościach:
• jeżeli członek zarządu wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe albo
• niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nie nastąpiło z winy członka zarządu, albo
• mimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody (art. 299 § 2 k.s.h.).
Zobowiązania podatkowe
Uzupełnieniem unormowania kodeksowego jest odpowiedzialność na podstawie przepisów podatkowych. Odpowiednie regulacje w przedmiocie odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe spółki znajdują się w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (DzU z 2005 r. nr 8, poz. 60 ze zm.). Za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością odpowiadają również solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu (art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej).
Aby członkowie zarządu mogli być pociągnięci do odpowiedzialności, muszą być spełnione następujące warunki:
• zobowiązanie podatkowe powstało w czasie pełnienia funkcji członka zarządu spółki (wyrok NSA z 6 marca 2003 r., SA/Bd 85/03, POP 2003/4/93),
• egzekucja w stosunku do spółki okazała się bezskuteczna w całości lub części, bezskuteczność egzekucji wymaga formalnego stwierdzenia po przeprowadzeniu postępowania egzekucyjnego (wyrok WSA w Olsztynie z 24 marca 2005 r., I SA/Ol 345/04, Zeszyty NSA 2005/1/98),
• członek zarządu nie wykazał, że:
- we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe),
- niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy,
• członek zarządu nie wskazał mienia spółki umożliwiającego zaspokojenie znacznej części zaległości podatkowych spółki.
Zaległości z tytułu składek ubezpieczeniowych
Członek zarządu może również ponosić odpowiedzialność za zaległości składkowe: ubezpieczeniowe, na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Odpowiedzialność taka ponoszona jest w sposób analogiczny do odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe, gdyż przepisy ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm.) w art. 31 i 32 wprost odsyłają do odpowiedniego stosowania art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej.
Zasady tej odpowiedzialności zostały również potwierdzone w orzecznictwie. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 25 maja 2004 r. (III AUa 1201/03, OSA 2005/1/3), warunkiem takiej odpowiedzialności jest wykazanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, że egzekucja do całego majątku spółki okazała się bezskuteczna i że zaległości składkowe powstały w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu przez daną osobę, wskazaną jako tę, która powinna odpowiadać za powstałe zaległości oraz że nie zaistniały żadne okoliczności zwalniające ją od tej odpowiedzialności.
Jakub Kaniewski
aplikant adwokacki