Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że nie każde zwiększenie wartości aktywów (środków trwałych) może zostać rozdysponowane tytułem wypłaty udziału w zysku, przykładowo - zwiększenie wartości aktywów wynikające z przeszacowania aktywu odnosi się, zgodnie z art. 31 ust. 4 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 76, poz. 694 z późn.zm.), na kapitał z aktualizacji wyceny, który nie podlega podziałowi.
Zysk a suma dywidendowa
Zysk (zysk netto) za rok obrotowy nie jest ponadto tożsamy z maksymalną dopuszczalną kwotą wypłaty, stanowiącą udział w zysku, na rzecz udziałowców (akcjonariuszy) spółki z o.o. lub spółki akcyjnej. Zgodnie z art. 192 kodeksu spółek handlowych, kwota przeznaczona do podziału między wspólników spółki z o.o. nie może przekraczać zysku za ostatni rok obrotowy, powiększonego o niepodzielone zyski z lat ubiegłych oraz o kwoty przeniesione z utworzonych z zysku kapitałów zapasowego i rezerwowych, które mogą być przeznaczone do podziału. Kwotę tę należy pomniejszyć o niepokryte straty, udziały własne oraz o kwoty, które - zgodnie z ustawą lub umową spółki - powinny być przekazane z zysku za ostatni rok obrotowy na kapitały zapasowy lub rezerwowe. Podobne brzmienie ma przepis art. 348 § 1 k.s.h. dotyczący spółki akcyjnej.
Przepisy te określają budowę tzw. sumy dywidendowej, to jest maksymalnej kwoty, jaką zgromadzenie wspólników (walne zgromadzenie) może rozdysponować pomiędzy wspólników/akcjonariuszy tytułem udziału w zysku spółki.
Zgodnie z powyższym, na poczet sumy dywidendowej mogą być zaliczone następujące pozycje:
1) nadwyżka bilansowa, to jest zysk netto z bieżącego roku obrotowego powiększony o niepodzielone zyski z lat ubiegłych oraz pomniejszony o niepokrytą stratę z bieżącego roku obrotowego i lat ubiegłych,
2) kapitały rezerwowe utworzone z zysku, w odniesieniu do których nie ma w umowie/statucie spółki ograniczeń co do ich przeznaczenia na rzecz wspólników i które zostały uchwałą wspólników/akcjonariuszy rozwiązane celem wypłaty zgromadzonych tam środków,
3) kapitał zapasowy utworzony z agio (to jest nadwyżki wartości akcji ponad ich wartość nominalną), jeżeli statut spółki nie przewiduje przeznaczenia go na określony cel.
Tak określona suma nie może obejmować natomiast następujących pozycji:
1) kapitału zapasowego utworzonego z agio, który - zgodnie ze statutem - został przeznaczony na określony cel,
2) kapitału z aktualizacji wyceny (o którym była mowa powyżej),
3) w spółce z o.o. - kapitału z dopłat wspólników,
4) w spółce akcyjnej - odpisów z zysku przewidzianych w ustawie (por. art. 396 § 1 i 5 k.s.h.),
5) odpisów z zysku przewidzianych przez umowę lub statut spółki,
6) kapitałów rezerwowych, które zgodnie z umową/statutem spółki nie mogą zostać przeznaczone na dywidendę,
7) kapitału zakładowego.
Może zatem zdarzyć się sytuacja, w której zysk netto za ostatni rok obrotowy wystąpił, a mimo to dywidenda nie może zostać wypłacona, gdyż suma dywidendowa ma wartość ujemną. Z drugiej strony, suma dywidendowa może niekiedy mieć wartość dodatnią oraz zostać rozdysponowana na rzecz wspólników (akcjonariuszy), mimo wystąpienia straty za ostatni rok obrotowy.
Suma dywidendowa może objąć kapitały rezerwowe utworzone z zysku w dowolnym roku obrotowym. Jeżeli obowiązkowe utworzenie i funkcjonowanie kapitału rezerwowego wynika z umowy (statutu) spółki, w celu wypłaty zgromadzonych tam środków może być niezbędna zmiana tej umowy (statutu). W sensie technicznym niezbędne będą wówczas 2 uchwały: o zmianie umowy (statutu) spółki i rozwiązaniu kapitału rezerwowego z przeznaczeniem na wypłatę oraz w sprawie podziału zysku.
Dysponowanie sumą dywidendową
Zgodnie z art. 191 § 1 k.s.h., wspólnik ma prawo do udziału w zysku wynikającym z rocznego sprawozdania finansowego i przeznaczonym do podziału uchwałą zgromadzenia wspólników, z uwzględnieniem przepisu art. 195 § 1 k.s.h. Jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, zysk przypadający wspólnikom dzieli się w stosunku do udziałów.
Umowa spółki może przewidywać inny sposób podziału zysku (z uwzględnieniem przepisów art. 192-197 k.s.h.). Jeżeli w umowie spółki określona została inna niż ustawowa zasada podziału, to wówczas uchwała zgromadzenia wspólników określa jedynie, czy w ogóle ma dojść do podziału oraz jaka część zysku zostaje przeznaczona na dywidendę. Umowa spółki, określając sposób podziału zysku, może stanowić np., że wspólnicy mają prawo do dywidendy w określonej procentem wysokości w razie zatwierdzenia przez wspólników sprawozdania finansowego za dany rok obrotowy. W takim przypadku wspólnicy uzyskają roszczenie o wypłatę należnej części zysku po zatwierdzeniu przez zgromadzenie wspólników sprawozdania finansowego spółki.
W braku regulacji umownych, aż do podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały o przeznaczeniu części zysku na wypłatę dywidendy, wspólnicy nie mają w stosunku do spółki roszczenia o wypłatę. Z chwilą powzięcia uchwały (lub gdy dzień dywidendy wyznaczono na inny termin - z dniem dywidendy) uprawnienie do udziału w zysku przekształca się w roszczenie cywilnoprawne, co oznacza, że może ono zostać zbyte niezależnie od udziału (rozdysponowany na rzecz wspólnika zysk może być przedmiotem przelewu, zastawu, potrącenia itp.).
Warto podkreślić, że zgromadzenie może w ogóle nie podjąć uchwały w sprawie przeznaczenia zysku do podziału. Jeżeli wówczas zysk ten nie został przeznaczony na inne fundusze spółki (np. fundusze celowe), to stanowi on tzw. niepodzielony zysk z lat ubiegłych, który zwiększa sumę dywidendową w następnym roku obrotowym, stosownie do art. 192 i art. 348 k.s.h.
Z orzecznictwa:
Niedopuszczalne jest zamieszczenie w umowie spółki z o.o. postanowienia wyłączającego zysk spółki od podziału w razie niepodjęcia przez wspólników uchwały o rozporządzeniu nim (art. 191 k.s.h.).
Wyrok SN z 29 września 2004 r., sygn. akt II CK 539/03.
W spółce z o.o. umowa spółki może wyłączyć dysponowanie zyskiem spod kompetencji zgromadzenia wspólników (art. 231 § 2 pkt 2 k.s.h.). Natomiast w spółce akcyjnej dysponowanie zyskiem zawsze należy do wyłącznej kompetencji walnego zgromadzenia (art. 395 § 2 pkt 2 k.s.h.).
Z zastrzeżeniem ustawowych ograniczeń - podobnie jak w przypadku spółki z o.o. - również statut spółki akcyjnej może zmodyfikować ustawowe zasady podziału zysku (art. 347 § 3 k.s.h.). Umowne lub statutowe zasady podziału zysku nie mogą być jednak sprzeczne z istotą stosunku spółki (za sprzeczne z istotą spółki z o.o. należałoby uznać np. postanowienie uprzywilejowujące wspólnika kosztem pozostałych wspólników, poprzez przyznanie mu prawa do 40 proc. udziału w zysku niezależnie od liczby posiadanych udziałów).
Zaliczka na poczet dywidendy
Zgodnie z art. 195 § 1 k.s.h., spółka z o.o. może wypłacić zaliczkę na poczet przewidywanej dywidendy, jeżeli jej zatwierdzone sprawozdanie finansowe za poprzedni rok obrotowy wykazuje zysk. Zaliczka może stanowić najwyżej połowę zysku osiągniętego od końca poprzedniego roku obrotowego, powiększonego o kapitały rezerwowe utworzone z zysku, którymi w celu wypłaty zaliczek może dysponować zarząd, oraz pomniejszonego o niepokryte straty i udziały własne.
Regulację w tym zakresie w odniesieniu do spółki akcyjnej zawiera przepis art. 349 § 2 k.s.h. Posługuje się on pojęciem zysku osiągniętego od końca poprzedniego roku obrotowego, wykazanego w sprawozdaniu finansowym, zbadanym przez biegłego rewidenta. Z tego względu w spółce akcyjnej - w celu wypłaty zaliczki na poczet dywidendy - konieczne jest sporządzenie cząstkowego sprawozdania finansowego i poddanie go zewnętrznej kontroli rewidenta, a zaliczka może być wypłacona tylko, jeżeli to sprawozdanie wykazuje zysk.
O wypłacie zaliczki na poczet dywidendy może zadecydować zarząd, jednak tylko wtedy, gdy ma on do tego upoważnienie wynikające z umowy (statutu) spółki. W spółce akcyjnej wypłata zaliczki wymaga ponadto zgody rady nadzorczej.
Ponieważ mamy do czynienia z zaliczką na poczet dywidendy z bieżącego roku obrotowego, to w momencie wypłaty zaliczki z reguły nie wiadomo, czy znajdzie ona pokrycie na koniec tego roku obrotowego. Niepewność tę można ograniczyć, zawierając w umowie (statucie) spółki postanowienie, że zaliczka może zostać wypłacona np. dopiero po zakończeniu trzeciego kwartału. Niemniej jednak nawet wówczas nie można wykluczyć sytuacji, w której wypłacona zaliczka nie będzie miała pokrycia za ten rok obrotowy, gdyż np. w czwartym kwartale spółka może ponieść znaczne straty.
Wydaje się, że niedopuszczalna jest sytuacja, w której wypłacona zaliczka nie znajduje pokrycia po zakończeniu roku obrotowego (to jest spółka nie ma na koniec roku obrotowego środków na wypłatę, równych co najmniej kwocie uiszczonej zaliczki). Jedni autorzy sądzą, że w takim przypadku wypłacona zaliczka staje się zaliczką na poczet zysków z przyszłych lat obrotowych. Natomiast, zdaniem innych, w takim przypadku zaliczka podlega zwrotowi przez wspólników (akcjonariuszy) - stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu lub nienależnym świadczeniu. Zdaniem autora, należy opowiedzieć się za tym ostatnim stanowiskiem. Świadczenie przyszłe w postaci dywidendy, na którą została wypłacona zaliczka - jeżeli zostałoby wypłacone mimo braku środków - stanowiłoby bezprawną wypłatę, w omawianym przypadku odpadła zatem podstawa prawna wypłaty (por. art. 410 § 2 kodeksu cywilnego).
Podstawa prawna:
ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.).
Adam Ambroziewicz