Najwłaściwszą formą ustalenia zasad, zgodnie z którymi odbędą się w zakładzie pracy zwolnienia grupowe, jest porozumienie zawierane z działającymi w zakładzie związkami zawodowymi. Nie zawsze jednak rokowania między pracodawcą a związkami kończą się osiągnięciem kompromisu. W konsekwencji tej ostatniej sytuacji pracodawca sam wydaje regulamin, w którym określa zasady przeprowadzania zwolnień grupowych.
Zwolnienia tylko po wydaniu regulaminu
Przepisy prawa pracy nie pozwalają pracodawcom na uchylenie się od rokowań poprzedzających zawarcie porozumienia ze związkami zawodowymi, w którym zostaną określone zasady odejścia pracowników z zakładu pracy. Brak porozumienia otwiera pracodawcy drogę do wydania regulaminu dotyczącego zwolnień grupowych. Taka możliwość pojawi się nie wcześniej niż po upływie 20 dni od zawiadomienia związków zawodowych o zamiarze dokonania zwolnień, jeżeli w tym okresie strony nie zawarły porozumienia. Po upływie wskazanego okresu pracodawca decyduje, czy dalej prowadzić negocjacje, czy należy wydać już ww. regulamin. Pracodawca nie jest jednak związany żadnym terminem, w ciągu którego samodzielnie określa zasady w sprawie zwalnianych pracowników. Co ważne, regulamin nie powinien być jednak źródłem nadużyć ze strony pracodawcy. Dlatego pracodawca, opracowując go, powinien uwzględnić w miarę możliwości propozycje przedstawione przez związki zawodowe, jeżeli podczas prowadzonych konsultacji wyraził na nie zgodę.
Przykład
W trakcie prowadzonych konsultacji pracodawca i związki zawodowe zgodnie ustalili, że dokonywanie wypowiedzeń umów o pracę z przyczyn niedotyczących pracowników będzie miało miejsce nie wcześniej niż w czerwcu. Między ww. podmiotami nie doszło jednak do zawarcia porozumienia. Następnie po upływie 20 dni od powiadomienia związków o zwolnieniach pracodawca w wydanym regulaminie podtrzymał wcześniej uzgodniony czerwcowy termin, mimo że ze względów ekonomicznych bardziej odpowiadał mu kwiecień.
Pracodawca wydaje regulamin zwolnień grupowych także w sytuacji, gdy nie działają u niego związki zawodowe.
Jest on zobligowany wówczas do skonsultowania jego treści z przedstawicielem pracowników wybranym w trybie przyjętym u danego pracodawcy. Jednak opinia pracownika ma charakter tylko konsultacyjny, a tym samym nie jest wiążąca dla pracodawcy. Przed upływem 20-dniowego terminu przeznaczonego na rokowania ze związkami zawodowymi ani przed wysłuchaniem przedstawiciela pracowników pracodawca nie może wydawać regulaminu, chyba że pracownicy nie dokonali w ogóle wyboru swojego przedstawiciela.
Pracodawca nie jest natomiast zobowiązany do tworzenia regulaminu zwolnień grupowych, jeżeli zatrudnia mniej niż 20 pracowników lub dokonuje redukcji zatrudnienia, ale zwolnienia nie mają charakteru zwolnień grupowych.
Regulamin nie mniej korzystny niż przepisy prawa pracy
Regulamin zwolnień grupowych tak samo jak porozumienie zawierane ze związkami zawodowymi stanowi źródło prawa pracy. Z tego powodu o jego treści pracodawca powinien poinformować pracowników w sposób zwyczajowo u niego przyjęty.
Regulamin powinien określać przede wszystkim:
• liczbę zwalnianych pracowników,
• grupy zawodowe, do których należą ci pracownicy,
• kryteria doboru pracowników do zwolnienia,
• kolejność oraz terminy dokonywania zwolnień,
• obowiązki pracodawcy wobec zwalnianych pracowników, a zwłaszcza wysokość przysługujących im odpraw pieniężnych.
Pracodawca ma dużą swobodę w ustalaniu zasad postępowania w sprawie redukcji zatrudnienia. Jednak treść opracowanego przez niego regulaminu nie może być mniej korzystna dla pracowników niż obowiązujące przepisy prawa pracy. W razie wystąpienia tej ostatniej okoliczności niekorzystne postanowienia zastępowane są przez korzystniejsze dla pracowników przepisy prawa pracy.
Przykład
Pracodawca w regulaminie postanowił, że zwalnianym pracownikom będzie przysługiwała odprawa w wysokości wyższej niż przewidziana w ustawie o zwolnieniach grupowych. Jednocześnie postanowił, że zwolnienia obejmą m.in. pracownice w ciąży oraz chronionych działaczy związkowych. W takiej sytuacji pracownicy będą mogli otrzymać odprawy wyższe niż przewidziane ustawowo, natomiast nie będzie skuteczne postanowienie o objęciu zwolnieniami pracowników szczególnie chronionych, do których zaliczane są kobiety w ciąży oraz działacze związkowi.
Sąd skontroluje dobór pracowników do zwolnienia
W razie sporu sąd pracy nie jest uprawniony do badania zasadności i celowości dokonanej przez pracodawcę redukcji zatrudnienia. Może natomiast oceniać prawidłowość postępowania pracodawcy w zakresie doboru pracowników przewidzianych do zwolnienia, a zwłaszcza, czy zastosowane przez niego kryteria zwolnienia oparte zostały na obiektywnych i sprawiedliwych wskaźnikach oceny pracowników i wyników ich pracy (wyrok SN z 19 grudnia 1997 r., I PKN 442/97).
Przyjmuje się, że pracodawca może określić kryteria zwolnień zarówno od strony negatywnej - wskazując pracowników, których nie powinno się zwalniać (np. jedyni żywiciele rodzin czy osoby posiadające dzieci), jak i od strony pozytywnej - wskazując pracowników przeznaczonych w pierwszej kolejności do zwolnień (np. osoby samotne czy posiadające dodatkowe źródło utrzymania). Zastosowane przez pracodawcę kryteria doboru pracowników do zwolnienia nie mogą mieć charakteru dyskryminującego i uzależniać zwolnienia od np. płci, wieku czy zatrudnienia na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy.
Określając kryteria doboru pracowników do zwolnienia, w pierwszej kolejności pracodawca powinien kierować się ich przydatnością zawodową. Dopiero w dalszej kolejności, gdy stanie przed trudnym wyborem wytypowania do zwolnienia pracowników o porównywalnej przydatności do pracy, powinien wziąć pod uwagę kryteria pomocnicze, takie jak: staż pracy, nienaganny przebieg pracy, stan rodzinny, sytuacja majątkowa.
Cezary Mak
Podstawa prawna:
• art. 9 § 1-4, art. 183a § 1 Kodeksu pracy,
• ustawa z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.).
Orzecznictwo:
• wyrok SN z 8 sierpnia 2006 r. (I PK 50/06, M. Prawn. 2006/17/904),
• wyrok SN z 19 grudnia 1997 r. (I PKN 442/97, OSNP 1998/21/630).