Planując przekazanie swojego biznesu następcom (np. w formie darowizny lub sprzedaży) taka transakcja może przynieść nowym właścicielom nie lada „niespodziankę” w postaci odpowiedzialności za zaległości podatkowe. W przypadku małych przedsiębiorstw przekazanie przedsiębiorstwa odbywać się będzie często między rodzicami a ich dziećmi lub innymi członkami rodziny. W takiej sytuacji obie strony mają interes - nie tylko w wymiarze finansowym, ale także osobistym - w tym, aby wiedzieć o odpowiedzialności za ewentualne zobowiązania wynikające z prowadzonej działalności, w tym za zaległości podatkowe związane z przedsiębiorstwem.
Przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. ordynacja podatkowa (t.j. Dz. U. 2005 r., nr 8, poz. 60 z późn. zm.) - dalej o.p., zawierają regulację dotyczącą odpowiedzialności nabywcy przedsiębiorstwa za zaległości podatkowe zbywcy, które mogą znaleźć zastosowanie w takich przypadkach.
Zgodnie z treścią art. 112 § 1 o.p. nabywca przedsiębiorstwa lub zorganizowanej jego części odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem za powstałe do dnia nabycia zaległości podatkowe związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, chyba że przy zachowaniu należytej staranności nie mógł o nich wiedzieć. Odpowiedzialność nabywcy w wyżej przedstawionym zakresie jest niezależna od sposobu nabycia, a także od okoliczności odpłatności bądź nieodpłatności nabycia. Potwierdza to orzecznictwo sądów administracyjnych. W wyroku z 16 czerwca 2009 r. (sygn. I FSK 374/08) NSA stwierdził, że: „Ustawodawca posługując się w art. 112 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60, ze zm.) ogólnymi pojęciami takimi, jak: 'nabywca', 'zbywca', 'nabycie', 'zbycie' nie utożsamia odpowiedzialności podatkowej wynikającej z tego przepisu z konkretną umową cywilnoprawną. Odpowiedzialność ta zarysowana jest szeroko i do jej zaistnienia może dojść w konsekwencji dokonania rozmaitych czynności prawnych, np. umów kupna-sprzedaży, darowizny, zamiany, jeżeli w ich rezultacie następuje przeniesienie własności określonych w art. 112 § 1 pkt 1-3 Ordynacji podatkowej składników majątkowych z podatnika, czyli zbywcy, na inną osobę, czyli nabywcę”.
Odpowiedzialność nabywcy wynika więc z nabycia przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa, a nie ze sposobu nabycia (z wyjątkiem nabycia w postępowaniu egzekucyjnym lub upadłościowym, bowiem w tych przypadkach nie stosuje się przepisów dotyczących odpowiedzialności nabywcy).
Jeśli chodzi o zakres odpowiedzialności, to w pierwszej kolejności wskazać należy, że jest ona ograniczona do wartości nabytego przedsiębiorstwa. Tę kwestię wprost reguluje art. 112 § 3 o.p., zgodnie z którym zakres odpowiedzialności nabywcy jest ograniczony do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części.
Kolejne ograniczenie odpowiedzialności nabywcy wynika z art. 112 § 4 o.p. Zgodnie z treścią tego przepisu zakres odpowiedzialności nabywcy nie obejmuje:
1) należności wymienionych w art. 107 § 2 pkt 1 o.p. (podatki niepobrane oraz pobrane, a niewpłacone przez płatników lub inkasentów);
2) odsetek za zwłokę od zaległości podatkowych oraz oprocentowania, o którym mowa w art. 107 § 2 pkt 3 (niezwrócone w terminie zaliczki naliczonego podatku od towarów i usług oraz za oprocentowanie tych zaliczek), powstałych po dniu nabycia.
Powyżej zaprezentowane ograniczenia odpowiedzialności wynikające z art. 112 § 4 o.p. nie mają zastosowania w odniesieniu do nabywców będących małżonkami lub członkami rodziny w rozumieniu art. 111 § 3 o.p. (art. 112 § 5 o.p.).
Szczególne ograniczenie odpowiedzialności nabywcy zostało przewidziane w art. 112 § 6 o.p. Zgodnie z treścią tego przepisu nabywca nie odpowiada za zaległości podatkowe, które nie zostały wykazane w specjalnym zaświadczeniu, o którym mowa w art. 306g o.p. Otrzymanie takiego zaświadczenia odbywa się na wniosek nabywcy lub zbywającego. Zgodnie z art. 306g § 1 o.p. organy podatkowe w zakresie, o którym mowa w art. 112 § 1, wydają zaświadczenie o wysokości zaległości podatkowych zbywającego:
1) na wniosek zbywającego;
2) na wniosek nabywcy, za zgodą zbywającego.
W wydanym zaświadczeniu organ podatkowy określa wysokość zaległości podatkowych zbywającego na dzień wydania zaświadczenia. Nabywca odpowiada wyłącznie za zaległości podatkowe wykazane w zaświadczeniu. Wyjątkiem od tej zasady jest odpowiedzialność nabywcy za zaległości podatkowe powstałe po dniu wydania zaświadczenia, a przed dniem nabycia przedsiębiorstwa, jeżeli od dnia wydania zaświadczenia do dnia nabycia przedsiębiorstwa upłynęło 30 dni (art. 112 § 7 o.p.).
Poza wyżej wskazanym sposobem ograniczenia ryzyka poniesienia odpowiedzialności za zaległość podatkową nabywcy - o ile zbywca wyrazi na to zgodę - można przeprowadzić badania sposobu dokonywania dotychczasowych rozliczeń. Przeprowadzenie takiego badania w małych przedsiębiorstwach uzasadnione jest nie tylko planowaną zmianą właściciela, ale może okazać się pomocne dla znalezienia oszczędności i uzyskania ewentualnego zwrotu nienależnie zapłaconych podatków.
Mikołaj Jabłoński
prawnik,Skoczyński Wachowiak Strykowski Kancelaria Prawna Sp. k.