W momencie założenia jednostki gospodarczej kapitał własny stanowi równowartość wniesionych przez właściciela (właścicieli) składników majątku (aktywów). W każdym następnym momencie działalności jednostki kapitał ten stanowi różnicę między wartością jej aktywów a wartością zobowiązań. Tym samym określa się go jako równowartość majątku (aktywów), która zostaje po spłacie zobowiązań, czyli równowartość aktywów netto:
kapitał (fundusz) własny = aktywa - zobowiązania
Kapitały własne stanowią własne źródło finansowania kontrolowanych przez jednostkę aktywów. Kapitały własne nie wymagają spłaty, pochodzą z własnych zasobów, tj. są wniesione przez właścicieli i powiększane o wypracowany niepodzielony zysk.
Kapitał zakładowy
W zależności od formy prawnej jednostki jest to kapitał utworzony zgodnie z odrębnymi przepisami (Kodeks spółek handlowych, prawo spółdzielcze, inne ustawy). Kapitał ten, zgodnie z art. 36 u.o.r., określa się w wysokości ustalonej w umowie lub statucie i wpisanej w rejestrze sądowym. Zadeklarowane, a niewniesione wkłady kapitałowe należy ująć jako należne wkłady na poczet kapitału/funduszu.
W trakcie działalności kapitał zakładowy może ulec zwiększeniu m.in. poprzez:
1) kolejne emisje akcji lub ustanowienie nowych udziałów,
2) podwyższenie wartości nominalnej dotychczasowych akcji/udziałów,
3) podwyższenie kapitału zakładowego/podstawowego ze środków spółki zgodnie z zasadami określonymi w k.s.h. przez pokrycie udziałów/akcji częścią kapitału zapasowego lub rezerwowego,
4) powiększenie kapitału zakładowego z wypracowanego zysku pomniejszonego o zaliczkę na podatek dochodowy.
Podwyższenie kapitału zakładowego w drodze objęcia udziałów wymaga dokonania pełnej wpłaty przed zgłoszeniem do sądu rejestrowego, a więc tak samo jak w przypadku zgłoszenia spółki. Podwyższenie kapitału zakładowego następuje z chwilą wpisania do rejestru.
W spółkach akcyjnych podwyższenie kapitału zakładowego może być dokonane dopiero po całkowitym wpłaceniu co najmniej 9/10 dotychczasowego kapitału zakładowego (patrz tabela 2).
Zmniejszenie kapitału/funduszu własnego może nastąpić m.in. poprzez:
1) umorzenie lub obniżenie udziałów/akcji z zachowaniem zasad określonych przepisami k.s.h., umową lub statutem spółki, na podstawie uchwały walnego zgromadzenia wspólników (akcjonariuszy),
2) pokrycie straty bilansowej, jeżeli nie znajduje ona pokrycia w innym kapitale/funduszu.
Kapitał/fundusz zapasowy
Spółki kapitałowe oprócz kapitału podstawowego (zakładowego) tworzą także kapitał zapasowy, przy czym w spółkach z o.o. jest on tworzony dobrowolnie, natomiast w spółkach akcyjnych - obligatoryjnie. Kapitał zapasowy tworzony jest głównie w celu zabezpieczenia utrzymania kapitału podstawowego w nieuszczuplonej postaci. Służy on przede wszystkim pokryciu ewentualnych strat oraz stanowi pomoc przy samofinansowaniu się spółki.
Kapitał zapasowy przeznaczany jest głównie na:
1) powiększenie kapitału zakładowego (w spółkach akcyjnych tylko z części przewyższającej 1/3 kapitału zakładowego),
2) zwrot dopłat wspólnikom (w sp. z o.o.),
3) pokrycie straty kapitałem zapasowym,
4) naliczenie dywidendy dla wspólników w ciężar kapitału zapasowego (w spółkach akcyjnych tylko z części przewyższającej 1/3 kapitału zakładowego),
5) umorzenie udziałów z czystego zysku - przez zmniejszenie kapitału zapasowego o wartość udziałów przeznaczonych do umorzenia.
Kapitał rezerwowy
Kapitał rezerwowy tworzony jest obligatoryjnie w spółce akcyjnej, jeżeli:
1) zamierza ona nabyć lub nabyła akcje własne,
2) obniżenie kapitału zakładowego ma na celu pokrycie strat.
Dobrowolnie natomiast - w przypadku kapitału rezerwowego tworzonego z zysku netto na przyszłe wypłaty dywidendy i inne cele określone w statucie. W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością tworzony jest dobrowolnie z zysku (wyjątkowo z obniżenia kapitału zakładowego), z przeznaczeniem na określony cel, np. na wypłatę dywidendy w przyszłych latach, pokrycie straty bilansowej, umorzenie udziałów lub inny dowolny cel, co powinno wynikać z umowy spółki. Jest to więc fundusz celowy tworzony zgodnie z uchwałą właścicieli.
Szczególnym rodzajem kapitału rezerwowego w spółkach z o.o. są dopłaty wspólników. Jest to dozwolona przepisami k.s.h. forma finansowania, pozwalającą spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością uzyskać środki finansowe do prowadzenia działalności gospodarczej, gdy z jakichkolwiek przyczyn niemożliwe jest znalezienie zewnętrznych źródeł finansowania.
Kapitał z aktualizacji wyceny
Kapitał z aktualizacji wyceny, tworzony według zasad u.o.r., przeznaczony jest do ewidencji:
1) aktualizacji wyceny środków trwałych przeprowadzonej na podstawie odrębnych przepisów,
2) skutków przeszacowania inwestycji zaliczanych do aktywów trwałych (z wyjątkiem nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczanych do inwestycji), a w szczególności długoterminowych aktywów finansowych, jeżeli ich ewidencja bilansowa prowadzona jest w cenach rynkowych, zgodnie z art. 35 ust. 4 i 5 u.o.r.
Kapitał z aktualizacji wyceny tworzony jest w myśl art. 31 ust. 3 i 4 u.o.r. Nie może być on przedmiotem podziału. Kapitał ten podlega zmniejszeniu o różnicę z aktualizacji wyceny uprzednio zaktualizowanych, a rozchodowanych środków trwałych. Różnica ta wpływa na kapitał zapasowy lub rezerwowy.
Jak już wspomniano, kapitał z aktualizacji wyceny służy także do ewidencji skutków przeszacowania inwestycji zaliczanych do aktywów trwałych (z wyjątkiem nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczanych do inwestycji), w tym wzrostu wartości inwestycji długoterminowych do poziomu cen rynkowych lub inaczej określonej wartości godziwej. Skutki wzrostu wartości tych aktywów do poziomu cen rynkowych zaliczane są na konto zwiększenia kapitału z aktualizacji wyceny w korespondencji z odpowiednim kontem odpisów aktualizujących aktywa. Obniżenie wartości tych aktywów zmniejsza kapitał do kwoty uprzednio go podwyższającej. Nieznajdujące pokrycia w kapitale z aktualizacji wyceny obniżenie ich wartości obciąża koszty finansowe. Wzrost wartości uprzednio obniżonej i zaliczonej do kosztów należy ująć jako przychody finansowe do wysokości tych kosztów.
Wynik finansowy z lat ubiegłych i wynik finansowy
Są to nierozliczone straty z lat ubiegłych, a także zysk za dany rok obrotowy (niepodzielony). W chwilach zwiększonego zapotrzebowania na środki finansowe jednostka nie przeznacza zysków na wypłatę dywidend, tylko może zwiększyć kapitał zakładowy lub rezerwowy. Oznacza to, że wynik bieżący może być źródłem finansowania.
Informacja zawarta w pasywach w części A przedstawia więc sposób finansowania działalności jednostki. Aby osiągać korzyści ekonomiczne, jednostki muszą posiadać odpowiednie środki (aktywa), dzięki którym mogą realizować swoje cele. Dlatego muszą zgromadzić odpowiedni kapitał, aby pokryć zapotrzebowanie zarówno na środki obrotowe, jak i na środki trwałe, i muszą to uczynić po jak najniższym koszcie, przy zachowaniu optymalnej struktury kapitału pozwalającej na zachowanie płynności finansowej.
Tabela 1. Kapitały własne w zależności od formy organizacyjno-prawnej jednostki
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Tabela 2. Źródła pozyskania kapitału
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Tabela 3. Tworzenie kapitału zapasowego
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Anna Mach-Mockałło
biegły rewident
Podstawa prawna:
• art. 154 § 3, art. 163, 177, 192, art. 233 § 1, art. 257 § 2, art. 260 § 1, art. 261, art. 262 § 4, art. 309 § 3, art. 362 § 2, art. 396, 431, 442, art. 457 § 2 ustawy z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),
• art. 31 ust. 3 i 4, art. 35 ust. 4 i 5, art. 36, art. 36a ust. 1 i 2 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 z późn.zm.).