Przedsiębiorca bardzo często zatrudnia członka rodziny. Musi jednak liczyć się ze skutkami w zakresie kosztów uzyskania przychodu oraz ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Praca członka rodziny może być wykonywana „na cały etat” bądź w formie sporadycznej pomocy. Podstawą prawną zatrudnienia członka rodziny może być zarówno stosunek pracy, jak i dowolny inny stosunek, na przykład umowa zlecenie czy umowa o dzieło. Członek rodziny może świadczyć pracę bezumownie, czyli po prostu pomagać w wykonywaniu działalności gospodarczej. Z prawnego punktu widzenia małżonek pracuje zazwyczaj w przedsiębiorstwie, które stanowi jego współwłasność, albo też małżonek czy dziecko pomagają zwyczajowo przy prowadzeniu działalności gospodarczej.
Za osobę współpracującą do celów ubezpieczeniowych z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność uważa się:
• małżonka,
• dzieci własne (również przysposobione),
• dzieci drugiego małżonka (również przysposobione),
• rodziców,
• macochę i ojczyma (oraz osoby przysposabiające),
- jeżeli pozostaje z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracuje przy prowadzeniu tej działalności.
Do celów ubezpieczeń społecznych, bez względu na podstawę zatrudnienia czy też jej brak, wymienione osoby będą podlegać ubezpieczeniom społecznym jako osoby współpracujące, niezależnie od wymiaru tej współpracy.
Powyższe nie dotyczy osób, z którymi została zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego. Gdy przedsiębiorca zatrudni np. własne dziecko w celu przygotowania zawodowego, zgodnie z odrębnymi przepisami, dziecko to nie będzie traktowane jako osoba współpracująca, ale jak każdy inny (obcy) zatrudniony uczeń.
Płatnikiem składek ZUS za osobę współpracującą jest osoba prowadząca działalność gospodarczą. Przedsiębiorca rozlicza więc składki, składa deklaracje, finansuje składki z własnej kieszeni. Osobami współpracującymi są także osoby współpracujące z osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy-zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia.
Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób współpracujących z wymienionymi zleceniobiorcami finansują z własnych środków w równych częściach, ubezpieczeni i płatnicy składek (jak przy zleceniu z obcą osobą).
Osoba współpracująca może świadczyć swoje usługi na rzecz firmy odpłatnie lub nieodpłatnie. Jeżeli zatrudnienie jest zatrudnieniem odpłatnym, np. jest to umowa o pracę czy umowa zlecenia, to składki ZUS należy rozliczyć tak jak dla osoby współpracującej, a podatek dochodowy tak jak przewidują to przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych dla przychodów z danego źródła (koszty uzyskania przychodu, zaliczka, PIT-11/8B itd.). Przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą wykonuje obowiązki płatnika podatku dochodowego od osób fizycznych PIT w takim samym zakresie i w taki sam sposób, jak w stosunku do zatrudnionych osób obcych.
Jeżeli natomiast współpraca odbywa się bez umowy albo na podstawie ogólnej umowy o współpracy nieprzewidującej wynagrodzenia, nie wystąpią żadne obowiązki płatnika PIT. Można uznać, że w takich sytuacjach zawarto ustnie umowę zlecenia bez wynagrodzenia.
Kosztami uzyskania przychodu nie jest wartość własnej pracy podatnika, jego małżonka i małoletnich dzieci, a w przypadku prowadzenia działalności w formie spółki cywilnej lub osobowej spółki handlowej także małżonków i małoletnich dzieci wspólników.
Wartość pracy, przede wszystkim wszelkie kwoty wypłacone małżonkowi oraz małoletnim dzieciom podatnika nie mogą stanowić kosztu uzyskania przychodu. Nie ma przy tym znaczenia, czy kwoty wypłacono po prostu za współpracę czy też na podstawie formalnie zawartej umowy o pracę albo umowy zlecenia.
Wartość pracy (wynagrodzenia) niektórych osób współpracujących mogą stanowić koszt uzyskania przychodu dla podatnika. Obostrzenie w zakresie kosztów uzyskania przychodu nie dotyczy pełnoletnich dzieci oraz innych osób, które są zaliczane do osób współpracujących w zakresie ZUS.
Podatnik przedsiębiorca opłaca za osobę współpracującą składki na ubezpieczenia społeczne, w związku z czym przysługuje mu prawo do odliczenia składek na ubezpieczenia społeczne (od dochodu) oraz na ubezpieczenie zdrowotne (od podatku). Natomiast składki na Fundusz Pracy może zaliczyć do kosztów uzyskania przychodu w dacie ich opłacenia.
Prawo do odliczenia nie przysługuje osobie współpracującej, ponieważ nie ponosi ona takiego wydatku. W przypadku zatrudnienia osoby współpracującej np. na podstawie umowy o pracę w PIT-11/8B nie umieszcza się kwot składek na ubezpieczenia społeczne czy zdrowotne, nie są to bowiem kwoty potrącone z wynagrodzenia, ale opłacone bezpośrednio przez pracodawcę.
Jeżeli osoba współpracująca uzyskuje w związku ze współpracą dochód, w szczególności dochód na podstawie umowy o pracę, umowy-zlecenia czy umowy o dzieło, wówczas ma obowiązek wykazać te dochody w zeznaniu rocznym i rozliczyć się w tym zakresie z podatku dochodowego od osób fizycznych PIT.
Odpowiedziała Ewa Preis