Przepisy prawa pracy wymagają, aby w umowie o pracę określić miejsce, w którym pracownik będzie świadczył umówioną przez strony pracę (art. 29 k.p.). Jednocześnie z zasad Kodeksu pracy wynika, że na wyraźne polecenie pracodawcy pracownik jest zobowiązany wykonać pracę poza miejscem określonym w umowie o pracę. Wtedy jednak pracownikowi przysługuje dodatkowe świadczenie w postaci diet oraz zwrotu kosztów podróży.
Miejsce pracy
W związku z tym, że w Kodeksie pracy brakuje szczegółowej definicji miejsca pracy, Sąd Najwyższy sprecyzował to pojęcie w swoich orzeczeniach.
Przez miejsce pracy przyjęło się rozumieć stały punkt w znaczeniu geograficznym bądź pewien oznaczony obszar, strefę określoną granicami jednostki administracyjnej podziału kraju lub w inny dostatecznie wyraźny sposób, w którym ma nastąpić świadczenie pracy (wyrok SN z 1 kwietnia 1985 r., I PR 19/85). A zatem określenie miejsca pracy powinno wskazywać na jakiś stały, określony punkt, który może zostać zlokalizowany, może to być np. siedziba zakładu pracy czy miejscowość, na której terenie wykonywana jest praca.
Wskazanie w umowie o pracę jako miejsca pracy terenu całego kraju jest niedopuszczalne, gdyż tak sformułowany opis miejsca świadczenia przez pracownika pracy nie określa ani nie precyzuje miejsca pracy, w związku z czym jest nieprawidłowy. Taki zapis zawarty w umowie o pracę pozbawiałby pracowników możliwości korzystania z przysługujących im świadczeń z tytułu podróży służbowych. Nie można zatem określić jako miejsca pracy terenu całego kraju.
Miejsce pracy kierowcy
Istotny problem z określeniem miejsca pracy, a tym samym niemożność stwierdzenia, czy pracownik znajduje się w podróży służbowej, istnieje w przypadku pracowników stale przemieszczających się. W tym przypadku podróżą służbową nie jest stałe wykonywanie zadań w różnych miejscowościach i terminach, których wyboru dokonuje każdorazowo sam pracownik w ramach uzgodnionego rodzaju pracy. Ponadto miejsce wykonywania pracy pracowników powinno być tak ustalone, aby pracownicy mieli możliwość wykonywania zadań, wliczając w to czas dojazdu do miejsca ich wykonywania, w ramach umówionej dobowej i tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym (wyrok z 11 kwietnia 2001 r., I PKN 350/00).
Podobnie jak w przypadku innych pracowników miejsce wykonywania pracy kierowcy powinno być określone w umowie o pracę. Istotne jest przy tym precyzyjne określenie tego miejsca, tak aby w praktyce nie dochodziło do omijania przepisów o świadczeniach pracowniczych z tytułu podróży służbowych. Z tego względu miejsce wykonywania pracy osoby zatrudnionej na stanowisku kierowcy powinno być określone jako stały punkt w znaczeniu geograficznym, w którym ma nastąpić spełnienie świadczenia pracy, bądź oznaczony obszar, strefa określona granicami jednostki administracyjnej podziału kraju lub w inny dostatecznie wyraźny sposób.
Zdaniem Sądu Najwyższego wykonywanie przez kierowcę samochodu ciężarowego zadań służbowych za granicą, wymagających ponoszenia przez niego dodatkowych kosztów wyżywienia lub noclegów, stanowi zagraniczną podróż służbową (wyrok z 22 stycznia 2004 r., I PK 298/03).
Podsumowując, z dotychczasowej interpretacji przepisów dotyczących określenia miejsca pracy oraz odbywania podróży służbowych pracowników wynikało, że zawsze gdy pracownik wyjeżdżał poza miejscowość określoną w umowie bądź poza obszar określony w umowie o pracę, to odbywał podróż służbową.
Sposób interpretowania powołanych wyżej przepisów zmienia uchwała Sądu Najwyższego z 19 listopada, który zadecydował, że kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy i na obszarze określonym w umowie jako miejsce świadczenia pracy nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 775§ 1 k.p. (uchwała z 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08). Omawiane orzeczenie, pomimo że zapadło w sprawie kierowcy międzynarodowego, stanowi podstawę wykładni przepisów, którą należy zastosować również do innych pracowników.
Pracownik mobilny
W uzasadnieniu powyższego wyroku Sąd Najwyższy posługuje się określeniem pracownika mobilnego. Takim pracownikiem jest osoba, której charakter pracy opiera się na konieczności stałego przemieszczania się (np. przedstawiciel handlowy, kierowca). Podróż nie stanowi u nich zjawiska wyjątkowego, lecz jest normalnym wykonywaniem obowiązków pracowniczych. Sposób określenia miejsca pracy takich pracowników musi być powiązany z rodzajem pracy (wyrok SN z 11 kwietnia 2001 r., I PKN 350/00).
Powstaje więc pytanie, czy swoboda w ustalaniu miejsca świadczenia pracy zezwala na takie ukształtowanie miejsca świadczenia pracy, aby obejmowało ono pewien obszar geograficzny, a nie stały punkt czy stałe punkty. Takie ukształtowanie miejsca świadczenia pracy zdaniem Sądu jest możliwe, gdyż żaden przepis nie wyklucza takiego postanowienia umowy.
W tym przypadku należy jednak zwrócić szczególną uwagę na okoliczność istnienia związku między miejscem pracy a obowiązkami pracownika. Mianowicie miejsce świadczenia pracy pracownika mobilnego oznaczające pewien obszar jego aktywności zawodowej musi odzwierciedlać rzeczywisty stan rzeczy. Ma zatem być to obszar, w którym pracownicy mobilni będą na stałe zobowiązani do przemieszczania się, będą wykonywać przewozy na tym właśnie obszarze. Brak synchronizacji między miejscem pracy a rodzajem wykonywanej pracy może prowadzić do oceny, że postanowienie dotyczące miejsca pracy jest nieważne z mocy art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 300 k.p.
Dodatkowo z treści art. 775§1 k.p. wynika wprost, że podróż służbowa ma charakter incydentalny. Podstawę podróży służbowej stanowi po pierwsze, polecenie wyjazdu, które powinno określać zadanie do wykonania, oraz termin i miejsce jego realizacji. Zadanie musi być skonkretyzowane, nie może mieć charakteru generalnego. Nie jest zatem podróżą służbową wykonywanie pracy (zadań) w różnych miejscowościach, gdy przedmiotem zobowiązania pracownika jest stałe wykonywanie pracy (zadań) w tych miejscowościach.
Wykonywaniem zadania służbowego w rozumieniu art. 775§ 1 k.p. nie jest wykonywanie pracy określonego rodzaju, wynikającej z charakteru zatrudnienia. Ta bowiem nigdy nie jest incydentalna. Pracownicy mobilni nie wykonują incydentalnie zadania związanego z oddelegowaniem poza miejsce pracy, lecz ich charakter pracy wymusza nieustanne przebywanie w trasie. Nie mają do nich zatem zastosowania normy dotyczące podróży służbowych.
Paweł Łukaszuk
Podstawa prawna:
• art. 29, 775 Kodeksu pracy,
• art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 300 k.p.,
• orzeczenia Sądu Najwyższego:
- wyrok z 1 kwietnia 1985 r. (I PR 19/85, OSP 1986/3/46),
- wyrok z 11 kwietnia 2001 r. (I PKN 350/00, OSNP 2003/2/36),
- wyrok z 22 stycznia 2004 r. (I PK 298/03, OSNP 2004/23/399),
- wyrok z 11 kwietnia 2001 r. (I PKN 350/00, OSNP 2003/2/ 36),
- uchwała z 19 listopada 2008 r. (II PZP 11/08, Biul. SN 2008/11/21).