Kodeks pracy, wśród podmiotów odpowiedzialnych w danym zakładzie pracy za stan bezpieczeństwa i higieny pracy, wprowadza dodatkową - obok pracodawcy - kategorię osób mogących ponosić taką odpowiedzialność. Są to osoby kierujące pracownikami.
Problematykę tę reguluje art. 212 k.p., zgodnie z którym osoba kierująca pracownikami jest zobowiązana:
- organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy,
- dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,
- organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy,
- dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,
- egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
- zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami.
Kto kieruje pracownikami
Przede wszystkim należy wyjaśnić, co kryje się pod pojęciem „osób kierujących pracownikami”. Osoby te nie muszą pozostawać w stosunku pracy, a zatem mogą być zatrudnione na podstawie umowy o pracę bądź umowy cywilnoprawnej.
Ustawodawca nie zdefiniował tego terminu, jednak w literaturze przedmiotu oraz doktrynie prawa pracy za osobę kierującą pracownikami zwykło się uważać osobę, której pracodawca podporządkował stale lub czasowo przynajmniej jednego pracownika. Będzie to zatem np. kierownik zakładu pracy, kierownik jednostki organizacyjnej w zakładzie, dyrektor, brygadzista. Podmioty te, jeśli pracodawca zlecił im sprawowanie funkcji kierowniczych, mają szczególny obowiązek organizowania pracy w zakładzie w sposób, który będzie zapobiegał możliwości powstawania warunków mogących doprowadzić do wypadku przy pracy. Czuwanie nad tym, aby praca przebiegała zgodnie z przepisami i zasadami bhp, wynika już z samej istoty sprawowanej funkcji, która zobowiązuje kierownika do stałego czuwania nad przebiegiem pracy wykonywanej przez podwładnych (orzeczenie Sądu Najwyższego z 13 października 1972 r., sygn. akt II PRN 74/72).
Osoby kierujące pracownikami w związku z pełnioną funkcją są zobowiązane przede wszystkim do szczególnej staranności przy organizacji pracy podległych pracowników w sposób zapewniający pełne bezpieczeństwo, w szczególności przez możliwie dokładne określenie sposobu i czasu wykonania zleconej pracownikowi czynności. W jednym z wyroków Sąd Najwyższy podkreślił, że wydanie polecenia pracownikowi, by wykonał pracę trwającą dłużej niż dopuszczalny limit godzin, a polegającą na wielogodzinnym prowadzeniu ciężarowego samochodu, w przerwach zaś na wykonywaniu pracy fizycznej związanej z załadunkiem, bez należytego wypoczynku - narusza w sposób oczywisty obowiązek takiej organizacji pracy, która by zapobiegała możliwości powstania niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia pracownika, i w konsekwencji może uzasadnić odpowiedzialność zakładu pracy (wyrok z 1 lutego 1968 r., sygn. akt I PR 449/67).
Na kierownikach ciąży również obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w odniesieniu do przestrzeni, w której zarządzają. Dotyczy to w szczególności utrzymania stanu pomieszczeń i odpowiedniego ich wyposażenia technicznego, zapewnienia pracownikom właściwych środków ochrony indywidualnej, sprawnego sprzętu oraz zabezpieczenia pracowników m.in. przed hałasem, nadmiernym zanieczyszczeniem powietrza, wszelkiego rodzaju czynnikami szkodliwymi, wypadkami przy pracy czy chorobami zawodowymi.
W ramach obowiązku egzekwowania przestrzegania przepisów i zasad bhp, sprawując nadzór i kontrolę nad wykonywanymi obowiązkami, kierownik ma uprawnienie do wydawania stosownych poleceń, które wyeliminują powstały stan, a pracownik w razie świadomego naruszania przepisów i zasad bhp może zostać ukarany jedną z kar porządkowych przewidzianych w art. 108 k.p.
Kierownik musi także pilnować, aby zostały wykonane wszystkie zalecenia lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami. Przykładowo nie może dopuścić do pracy pracownika, który został uznany za niezdolnego do pracy.
Rodzaje odpowiedzialności
Naruszenie obowiązku zapewnienia bezpiecznej pracy przez osoby kierujące pracownikami może przybrać różną postać. Może polegać np. na podjęciu określonych działań (sprzeczne z zasadami bhp wykonanie zleconej pracy) lub na zaniechaniu (niezapewnieniu właściwego stanu maszyn, urządzeń czy narzędzi).
W zależności od rodzaju i stopnia naruszenia, osoby te mogą ponosić odpowiedzialność:
- wykroczeniową (karno-administracyjną) - osoby kierujące pracownikami, odpowiedzialne za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, nieprzestrzegające przepisów i zasad bhp podlegają karze grzywny (art. 283 k.p.); taka osoba poniesie odpowiedzialność nawet wówczas, gdy zachowanie sprawcy nie wywołało bezpośrednich, ujemnych skutków dla pracownika,
- karną - osoba odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy, w przypadku niedopełnienia wynikających stąd obowiązków, a przez to narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 220 k.k.); jeżeli sprawca działał nieumyślnie, to podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku.
Poza odpowiedzialnością wynikającą z kodeksów (pracy, karnego) również ustawa z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz.U. Nr 35, poz. 163 z późn.zm.) wprowadza zapis, zgodnie z którym, jeżeli dana osoba, działając w imieniu zakładu pracy, narusza przepisy ustawy, a w szczególności uniemożliwia działalność społecznego inspektora pracy, podlega karze grzywny do wysokości 2500 zł (art. 22 ustawy). Tej samej karze podlega osoba, która nie wykonuje zalecenia zakładowego społecznego inspektora pracy.
Dla uzupełniania warto wspomnieć, że od odpowiedzialności za przestrzeganie przepisu art. 212 k.p. nie zwalnia osoby kierującej pracownikami powierzenie wykonania pracy wysoko kwalifikowanemu pracownikowi, któremu podporządkowano innych pracowników. Tolerowanie przez osobę kierującą pracownikami niewłaściwych, zagrażających bezpieczeństwu i higienie pracy metod pracy jest uważane za ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych (wyrok Sądu Najwyższego z 24 sierpnia 1961 r., sygn. akt II CR 826/61) i uzasadnia rozwiązanie umowy o pracę w trybie określonym w art. 52 § 1 pkt 1 k.p.
Naruszenie ustawowych obowiązków przez te osoby nie zwalnia z odpowiedzialności samego pracodawcy. Ponieważ osoby kierujące pracownikami są wykorzystywane przez pracodawcę przy wykonywaniu jego obowiązków, za ich niewykonanie lub nienależyte wykonanie odpowiada jak za własne działanie lub zaniechanie.
Jakub Kaniewski
Podstawa prawna:
ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn.zm.).