Zatrudniając pracownika, nie zawsze jest konieczne zawarcie z nim umowy o pracę. O wyborze formy zatrudnienia decydują strony. Strony mogą zatem zawrzeć stosunek pracy, umowę zlecenia, umowę agencyjną, umowę o zarządzanie czy też umowę o dzieło. Taki wybór ma pracodawca w momencie przyjmowania do pracy zainteresowanego do pracy. Również istniejący już stosunek pracy można zastąpić (zamienić) stosunkiem cywilnoprawnym. Jednak w tym celu muszą być spełnione określone warunki.
Żadne regulacje prawne nie podają wskazówek, które prace mogą być wykonywane na podstawie umowy o pracę, a które w ramach umów cywilnoprawnych, regulowanych przepisami Kodeksu cywilnego. Wiele prac może być wykonywanych w obu formach. Ale są takie prace, które w żaden sposób nie mogą być wykonywane jako prace zlecone. Dlatego, zanim pracodawca rozpocznie proces decyzyjny o zmianie istniejącego stosunku pracy na umowę cywilnoprawną, musi rozważyć, czy w ogóle jest to możliwe.
Należy pamiętać, że przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem. Pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę nie może jej świadczyć bez wynagrodzenia. Wynagrodzenia tego nie może się również zrzec. Zatrudnienie w takich warunkach jest zawsze zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Tak więc, gdyby pracownik świadczył pracę w ww. warunkach, a strony nazwałyby taką umowę umową zlecenia, nie miałoby to żadnego znaczenia. Nie jest bowiem dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków pracy, o których mowa wyżej.
O tym, czy stosunek pracy może zostać przekształcony w umowę cywilnoprawną, zdecyduje przede wszystkim sposób wykonywania pracy. Jeśli będzie on spełniał wszystkie lub większość warunków zatrudnienia pracowniczego (podporządkowanie kierownictwu, godziny i czas pracy), to cały czas będzie to stosunek pracy (art. 22 § 1 Kodeksu pracy).
Stosunek pracy oznacza:
• dobrowolność,
• osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły,
• podporządkowanie pracodawcy,
• wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko związane z zatrudnieniem i odpłatnym charakterem zatrudnienia.
Gdy w relacji między zatrudnionym i zatrudniającym występują wszystkie wymienione wyżej cechy, nie ma możliwości zastąpienia umowy o pracę umową cywilnoprawną. Takie działanie będzie nieważne z mocy samego prawa.
Pracodawca i pracownik mogą korzystać z cywilnej zasady zawierania umów, ale nie mają prawa jej stosować w celu obejścia przepisów albo wbrew nim lub zasadom współżycia społecznego, bo wtedy umowa nie będzie ważna. Nastąpi to, gdy zainteresowane strony podpiszą umowę cywilnoprawną w miejsce umowy o pracę, naruszając przy tym ochronne przepisy prawa pracy, a zwłaszcza art. 22 k.p. Strony muszą zatem uważać, aby umowa cywilnoprawna nie zawierała postanowień charakterystycznych dla stosunku pracy.
Umowa cywilnoprawna nie może ponadto mieć mieszanego charakteru i łączyć elementów umowy o pracę z umową cywilnoprawną. Należy pamiętać, że w ramach umowy zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się dokonać określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Czynność prawna to działanie podjęte w celu wywołania pewnych skutków prawnych. Może to być zawarcie umowy lub złożenie oferty. Zasadniczo natomiast w zakresie umowy zlecenia nie mieszczą się czynności o charakterze faktycznym, np. konsultacje czy udzielenie porady lub też wygłoszenie wykładu. Te czynności są już dziełem (umowa o dzieło jest bowiem umową rezultatu). Umowa zlecenia jest z reguły umową odpłatną. Jednak, jeżeli strony tak postanowią, może być wykonana nieodpłatnie.
Niektóre z postanowień właściwych dla umowy o pracę mogą pojawiać się w umowie cywilnoprawnej, byleby w niej nie przeważały. Jeżeli będą przeważać, to pracodawca nie może zamienić umowy o pracę na umowę cywilnoprawną, bo i tak będzie ona umową o pracę. Gdy zawarta umowa wykazuje wspólne cechy dla umowy o pracę i umowy prawa cywilnego (np. umowy zlecenia) z jednakowym ich nasileniem, wtedy o jej rodzaju decyduje zgodny zamiar stron i cel umowy. Może on być wyrażony w samej nazwie umowy. Jednak przy kwalifikacji prawnej takiej umowy należy przede wszystkim uwzględniać okoliczności, które istniały w chwili zawarcia umowy.
Aby zastąpić jedną umowę drugą, należy najpierw sprawdzić, czy rodzaj wykonywaj pracy pozwala na taki zabieg. Należy przeanalizować również, czy po zawarciu umowy cywilnoprawnej nie będzie ona wykonywana w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy.
Najbardziej bezkonfliktowym i najbezpieczniejszym dla obu stron sposobem rozwiązania umowy o pracę jest porozumienie stron. W ten sposób będzie możliwe równoczesne zawarcie umowy cywilnoprawnej. Gdy pracownik nie zgodzi się na rozwiązanie umowy za porozumieniem stron, trzeba będzie wypowiedzieć umowę o pracę lub poczekać na samoistne rozwiązanie się umowy o pracę (jeżeli została zawarta na czas określony, a nie przewiduje możliwości jej wypowiedzenia).
Można wybrać jedną z umów uregulowanych w Kodeksie cywilnym (np. umowę zlecenia, umowę o świadczenie usług, o dzieło, agencyjną, prowizyjną) albo stworzyć umowę zgodnie z zasadą swobody zawierania umów. Należy tylko pamiętać, że jej treść lub cel nie mogą być sprzeczne z właściwością stosunku, odpowiednimi przepisami i zasadami współżycia społecznego. Wybrana umowa nie powinna zawierać postanowień charakterystycznych dla umowy o pracę, a w każdym razie nie mogą one przeważać.
Odpowiedziała Barbara Zabieglińska