Pracodawca jest zobowiązany dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy.
Powinność zapewnienia pracownikom odpowiednich środków ochrony indywidualnej stanowi jeden z najważniejszych obowiązków, jakie nakładają na pracodawcę przepisy prawa pracy. Świadczy o tym nie tylko specjalnie poświęcony temu zagadnieniu rozdział IX działu X Kodeksu pracy, ale również pojawianie się kwestii odnoszącej się do środków ochrony indywidualnej w innych przepisach Kodeksu i pozakodeksowych.
Pracodawca ma obowiązek dostarczenia pracownikowi środków ochrony indywidualnej także wówczas, gdy żaden szczególny przepis nie przewiduje wyposażenia pracownika w takie środki, ale również w sytuacjach, w których doświadczenie życiowe wskazuje na potrzebę korzystania z takich środków (wyrok Sądu Najwyższego z 24 kwietnia 1959 r., III CR 907/58, PiZS 1961/1/60).
Obowiązek ten obejmuje ponadto wymóg poinformowania pracowników o sposobach posługiwania się tymi środkami, które muszą spełniać wszystkie wymagania dotyczące oceny zgodności określone w odrębnych przepisach (przede wszystkim w ustawie z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności, DzU z 2004 r. nr 204, poz. 2087 ze zm.). Zaznajomienie pracowników z właściwym sposobem używania środków ochrony indywidualnej powinno nastąpić przed rozpoczęciem pracy, w której mają być one stosowane. Może się to odbyć w formie szkolenia wstępnego w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, ale również podczas zupełnie odrębnego szkolenia (prezentacji), demonstrującego sposób ich używania. Szkolenie trzeba każdorazowo powtórzyć w przypadku wprowadzenia nowych rodzajów środków ochrony indywidualnej.
WAŻNE
Pracodawca nie może wymagać od pracowników, aby sami zaopatrzyli się w środki ochrony indywidualnej, nawet w przypadku wypłacenia im na ten cel odpowiedniego ekwiwalentu.
Pojęcie „środki ochrony indywidualnej”
Definicję środków ochrony indywidualnej zawiera rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650, dalej - rozporządzenie).
WAŻNE
Przez środki ochrony indywidualnej rozumie się wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w środowisku pracy, w tym również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu (§ 2 pkt 9 rozporządzenia).
Rodzaje środków ochrony indywidualnej oraz wykaz prac, przy których niezbędne jest ich stosowanie, wymienia załącznik nr 2 do rozporządzenia.
Są to odpowiednio:
• odzież ochronna np. ubrania, kombinezony, fartuchy (stosowane przy pracach w narażeniu na działanie wody, czynników chemicznych, pyłowych, mechanicznych i biologicznych oraz wysokiej i niskiej temperatury - stwarzające ryzyko dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników, w tym np. przy pracach w narażeniu na działanie substancji rakotwórczych; pracach w kanałach ściekowych, rowach, podziemnych, kryptach, studzienkach, cysternach, kadziach, zbiornikach lub innych podobnych miejscach - w narażeniu na kontakt z wilgotnymi lub mokrymi ściankami),
• środki ochrony głowy, np. hełmy ochronne (przy pracach budowlanych, zwłaszcza na rusztowaniach i w ich sąsiedztwie, przy wznoszeniu i demontażu szalowania, przy rozbiórkach obiektów budowlanych, pracach montażowych i instalacyjnych), nakrycia głowy (przy pracach stwarzających ryzyko pochwycenia włosów, zamoczenia głowy lub zanieczyszczenia substancjami i materiałami toksycznymi, drażniącymi, żrącymi, podatnymi na gnicie lub mogącymi być źródłem infekcji oraz wykonywane w warunkach niskiej i wysokiej temperatury, a w szczególności np. przy pracach w narażeniu na działanie pyłów toksycznych albo substancji żrących lub drażniących),
• środki ochrony kończyn dolnych, np. buty, kalosze (stosowane przy pracach stwarzających ryzyko urazów kończyn dolnych, w tym oparzenia, zamoczenia lub zanieczyszczenia substancjami i materiałami toksycznymi, drażniącymi, żrącymi, podatnymi na gnicie lub mogącymi być źródłem infekcji oraz wykonywane w warunkach niskiej lub wysokiej temperatury, a w szczególności przy pracach przy rozbiórce, pracach budowlanych, pracach przy wznoszeniu rusztowań, pracach przy deskowaniu lub zdejmowaniu deskowania konstrukcji betonowych oraz innych pracach na budowie w narażeniu na zranienie stóp przez gwoździe lub ostre przedmioty),
• środki ochrony kończyn górnych, np. rękawice ochronne, ochraniacze nadgarstka i przedramienia (stosowane przy pracach stwarzających ryzyko urazów rąk, związanych również z działaniem wysokiej temperatury, wibracji oraz substancji chemicznych; pracach w kontakcie z wodą, substancjami toksycznymi, żrącymi lub drażniącymi, z materiałami podatnymi na gnicie i innymi mogącymi być źródłem infekcji oraz pracach w niskiej temperaturze, w tym w szczególności np. przy pracach z użyciem przedmiotów lub materiałów ostrych, tnących, kłujących, parzących lub szczególnie chropowatych albo innych narażających na uszkodzenia rąk, z wyłączeniem prac przy obsłudze maszyn, przy których istnieje niebezpieczeństwo wciągnięcia rękawicy),
• środki ochrony twarzy i oczu, np. okulary, gogle (stosowane przy pracach, przy których twarz lub oczy pracowników są narażone na urazy albo podrażnienia w wyniku działania czynników niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia, przykładowo: przy pracach, przy których oczy są narażone na kontakt z substancjami o wyraźnym działaniu drażniącym wzrok, jak pył paku, pył węglowy i inne cząsteczki lub opary substancji żrących),
• środki ochrony układu oddechowego, np. sprzęt oczyszczający do pracy ciągłej, w tym filtrujący, pochłaniający i filtrująco-pochłaniający, sprzęt izolujący do pracy ciągłej, w tym autonomiczny i stacjonarny (wykorzystywane przy pracach w warunkach ryzyka narażenia na nadmierne zanieczyszczenie powietrza czynnikami szkodliwymi lub w warunkach niedoboru tlenu w powietrzu, w tym w szczególności np. przy pracach w zbiornikach, w ograniczonym obszarze i w gazowych piecach przemysłowych, gdzie może występować szkodliwy gaz lub niedobór tlenu,
• środki ochrony słuchu, np. wkładki przeciwhałasowe, nauszniki przeciwhałasowe (stosowane przy pracach w warunkach, w których poziom hałasu przekracza najwyższe dopuszczalne natężenie, np. przy pracach przy obsłudze pras do metalu),
• środki ochrony przed upadkiem, np. uprzęże, w tym szelki bezpieczeństwa i pasy biodrowe, urządzenia samohamowne (stosowane przy pracach wykonywanych w warunkach narażających na upadek z wysokości, np. przy pracach na rusztowaniach, na masztach, słupach),
• dermatologiczne środki ochrony indywidualnej, np. środki osłaniające skórę - kremy, pasty, maści, środki regenerujące skórę (stosowane przy pracach narażających na podrażnienia skóry, np. przy pracach w narażeniu na działanie pyłu paku albo innych pyłów lub oparów wywierających na skórę podobne działanie drażniące, przy przetwarzaniu materiałów powlekanych).
Do środków ochrony indywidualnej nie zalicza się natomiast:
• zwykłej odzieży roboczej i mundurów, które nie są specjalnie przeznaczone do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika,
• środków ochrony indywidualnej używanych przez wojsko, policję i inne służby utrzymania porządku publicznego,
• wyposażenia stosowanego przez służby pierwszej pomocy i ratownicze,
• środków ochrony indywidualnej stosowanych na podstawie przepisów Prawa o ruchu drogowym,
• wyposażenia sportowego,
• środków służących do samoobrony lub do odstraszania,
• przenośnych urządzeń do wykrywania oraz sygnalizowania zagrożeń i naruszania porządku publicznego.
Aby można było wykorzystać dany środek ochrony indywidualnej musi on uzyskać znak bezpieczeństwa wydany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji. Nadanie znaku gwarantuje, że zapewniono odpowiedni stopień zaufania, tzn. potwierdzono, że przedmiot jest zgodny z określoną normą lub właściwymi przepisami prawa (art. 5 pkt 8-12 ustawy o systemie zgodności).
Pojęcie „środków ochrony indywidualnej” należy odróżnić od terminu „środków ochrony zbiorowej”, które stanowią środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach.
Ogólne zasady stosowania środków
Środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane w sytuacjach, kiedy nie można uniknąć zagrożeń lub nie można ich wystarczająco ograniczyć za pomocą środków ochrony zbiorowej lub odpowiedniej organizacji pracy.
Dostarczane pracownikom do stosowania środki ochrony indywidualnej powinny:
• być odpowiednie do istniejącego zagrożenia i nie powodować same z siebie zwiększonego zagrożenia,
• uwzględniać warunki istniejące w danym miejscu pracy,
• uwzględniać wymagania ergonomii oraz stan zdrowia pracownika,
• być odpowiednio dopasowane do użytkownika - po wykonaniu niezbędnych regulacji.
W przypadku występowania więcej niż jednego zagrożenia i konieczności jednoczesnego stosowania kilku środków ochrony indywidualnej, środki te powinny dać się dopasować względem siebie bez zmniejszenia ich właściwości ochronnych.
W zależności od stopnia zagrożenia, częstości narażenia na zagrożenie, cech stanowiska pracy każdego pracownika i skuteczności działania środków ochrony indywidualnej, pracodawca powinien określić warunki stosowania środków ochrony indywidualnej, a w szczególności czas i przypadki, w których powinny być używane.
Środki ochrony indywidualnej powinny być przeznaczone do osobistego użytku.
WAŻNE
W wyjątkowych przypadkach środek ochrony indywidualnej może być używany przez więcej niż jedną osobę, o ile zastosowano działania wykluczające niepożądany wpływ takiego użytkowania na zdrowie lub higienę użytkowników.
Środki ochrony indywidualnej należy stosować zgodnie z ich przeznaczeniem, z wyłączeniem szczególnych i wyjątkowych sytuacji - zgodnie z instrukcją (zrozumiałą dla pracowników, ponadto określającą sposoby używania środków ochrony indywidualnej, ich kontroli i konserwacji) przekazaną przez pracodawcę. W razie potrzeby - w celu zapewnienia właściwego używania środków ochrony indywidualnej - pracodawca powinien zorganizować pokazy używania tych środków.
Przed nabyciem środków ochrony indywidualnej pracodawca powinien ocenić, czy środki, które zamierza zastosować, spełniają określone wymagania.
Dokonana przez pracodawcę ocena powinna obejmować:
• analizę i ocenę zagrożeń, których nie można uniknąć innymi metodami,
• określenie cech, jakie muszą posiadać środki ochrony indywidualnej, aby skutecznie chroniły przed zagrożeniami, uwzględniając wszelkie ryzyko, jakie mogą stwarzać te środki same z siebie,
• porównanie cech dostępnych na rynku środków ochrony indywidualnej z cechami, o których mowa w punkcie poprzedzającym.
Ocenę należy powtórzyć w sytuacji wystąpienia zmian któregokolwiek z jej elementów.
Określenie zasad korzystania ze środków ochrony
Pracodawca ustala rodzaje środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, których stosowanie jest niezbędne na określonych stanowiskach. Zobowiązany jest wskazać w szczególności przewidywane okresy użytkowania odzieży i obuwia roboczego.
Nie może tego dokonać bez porozumienia z zakładową organizacją związkową. Za niedopełnienie tego obowiązku ponosi odpowiedzialność karno-administracyjną, jeżeli w wyniku niepodjęcia odpowiednich w tym celu kroków wyrządził szkodę.
Kwestię wyposażenia pracowników w odzież i obuwie robocze oraz w środki ochrony indywidualnej i higieny osobistej powinny precyzyjnie regulować postanowienia regulaminu pracy (art. 1041 § 1 k.p.).
Środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze stanowią w zdecydowanej większości przypadków własność pracodawcy. Pracownik jest jedynie ich użytkownikiem. Stanowią one mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu albo wyliczenia się. Za szkodę powstałą w związku z powierzeniem mienia pracownikowi odpowiada on w pełnej wysokości (art. 124 k.p.). Pracodawcy przysługuje wobec pracownika roszczenie o wydanie tych rzeczy lub zapłatę odszkodowania.
Helena Korzeniecka
BHPoż Ośrodek Szkolenia, Doradztwa i Usług