Pomimo że umowy kojarzą się nam z postanowieniami regulującymi zakres zobowiązań stron zawieranymi na piśmie, codziennie zaciągamy ustne zobowiązania, które również są umowami.
Szybciej i wygodniej
W codziennym życiu zawieramy ich dziesiątki, chociaż zazwyczaj nie zdajemy sobie z tego sprawy. Robiąc zakupy w sklepie, zawieramy ustną umowę sprzedaży, korzystając z komunikacji miejskiej, stajemy się stroną umowy przewozu. Zamieszkując w cudzym lokalu i opłacając czynsz najmu, przyjmujemy na siebie zobowiązania z tytułu umowy najmu, mimo, że zazwyczaj mówimy, iż zajmujemy lokal bez umowy. Również prowadząc działalność gospodarczą, często stajemy się stroną umowy, pomimo braku pisemnego potwierdzenia jej warunków. Przy drobniejszych transakcjach albo działając pod presją czasu, często zapominamy o tym, że warto uregulować warunki współpracy na piśmie, bo to zdecydowanie skuteczniej zabezpieczy nasze interesy.
Jednak nawet gdy nie podpiszemy umowy, a nasz kontrahent nie postępuje zgodnie z umówionymi warunkami, nie jesteśmy bezbronni, możemy dochodzić naszych praw i prawidłowego wykonania ustnej umowy.
Trudno udowodnić
Trzeba jednak mieć na uwadze, że Kodeks cywilny wskazuje umowy, które muszą być zawarte w formie pisemnej bądź w formie aktu notarialnego. Umowy o roboty budowlane, umowy dostawy, umowy pożyczki, których wartość przekracza 500 zł powinny być stwierdzone pismem. Zawarcie ustnej umowy w takim wypadku nie powoduje nieważności tej umowy, ale ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy, co do zasady w sporze sądowym nie jest dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Istnieje możliwość odstąpienia od tej zasady, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę lub jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą, albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma. Czynność dokonana z naruszeniem w ten sposób określonego wymogu będzie co prawda wiązać strony, wywołując wszystkie założone przez nie skutki, jednak problematyczne może okazać się rozwiązywanie sytuacji spornych. Zważywszy na to, że w sporze sądowym obowiązek przeprowadzenia dowodu spoczywa na osobie, która z danego faktu chce wywieść korzystne dla siebie skutki, pominięcie formy pisemnej, gdy jest ona wymagana, utrudni niewątpliwie sytuację strony wszczynającej postępowanie sądowe. Powodowi trudno będzie dowieść, że doszło w ogóle do zawarcia umowy, zatem uzyskanie orzeczenia sądu dla ochrony jego interesów może okazać się niemożliwe. Szans upatrywać można we wskazanych wyżej wyjątkach.
W trzech sytuacjach ustawodawca dopuszcza dowód ze świadków lub z przesłuchania stron, mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej do celów dowodowych:
• jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę;
• jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą;
• jeżeli fakt dokonania czynności zostanie uprawdopodobniony za pomocą pisma.
Zaistnienie któregokolwiek z wymienionych przypadków obliguje sąd do dopuszczenia wnioskowanych przez strony dowodów ze świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności prawnej. Trzeba jednak wiedzieć, że w takim procesie trudno doprowadzić do uzyskania zgody obu stron na przeprowadzenie dowodów, bo zawsze ich interesy są sporne, co zazwyczaj oznacza, że jednej ze stron zależy na niewykazaniu istnienia umowy.
Do uprawdopodobnienia faktu dokonania czynności prawnej posłużyć może jakikolwiek i sporządzony przez kogokolwiek pisemny dokument, który nie stwierdza co prawda treści samej czynności prawnej, jednak którego treść uzasadnia mimo wszystko prawdopodobieństwo zaistnienia takiego faktu. Niezależnie od trudności procesowych oczywiście umowa jest ważna i może zostać wykonana dobrowolnie.
Powyżej opisanych ograniczeń dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych - ustnych umów zawieranych między przedsiębiorcami. Zatem jeżeli obie strony umowy prowadzą działalność gospodarczą, to w procesie dopuszczalne będą dowody ze świadków i przesłuchanie stron. Przedsiębiorcy muszą pamiętać jednak o tym, że Kodeks cywilny wprowadza regułę, zgodnie z którą w wypadku, gdy umowę zawartą pomiędzy przedsiębiorcami bez zachowania formy pisemnej jedna strona niezwłocznie potwierdzi w piśmie skierowanym do drugiej strony, a pismo to zawiera zmiany lub uzupełnienia umowy, niezmieniające istotnie jej treści, strony wiąże umowa o treści określonej w piśmie potwierdzającym, chyba że druga strona niezwłocznie się temu sprzeciwiła na piśmie. Zatem zawarcie umowy i jej treść może potwierdzać korespondencja w przedmiocie zawieranej umowy prowadzona przez przedsiębiorców, pomimo że pisma takie nie mają formy umowy.
Rygor nieważności
Niezachowanie formy pisemnej, którą przepisy zastrzegają dla celów dowodowych, o czym była mowa powyżej, nie niweczy ustaleń stron ani nie powoduje nieistnienia zobowiązania. Są jednak takie rodzaje umów, które muszą być zawarte w formie określonej przepisami pod rygorem nieważności. Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości - sprzedaży czy darowizny - powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, w przeciwnym wypadku nie dojdzie do zmiany właściciela nieruchomości. Umowy leasingu czy o przejęciu długu powinny być zawarte na piśmie. Zatem niespisanie umowy w tym przypadku powoduje, że w ogóle nie dochodzi do nawiązania stosunku zobowiązaniowego.
Pisemnie dla wywołania skutków prawnych
Istnieją również wypadki, w których przepisy prawa zastrzegają formę pisemną jedynie dla wywołania określonych skutków prawnych. Umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok powinna być zawarta na piśmie. W razie niezachowania tej formy poczytuje się umowę za zawartą na czas nieoznaczony. Brak pisemnej umowy w wypadku najmu może mieć poważne konsekwencję, bowiem gdy najem trwa dłużej niż rok, a nie spiszemy umowy w tym zakresie, umowę będziemy musieli traktować jak zawartą na czas nieokreślony, i to niezależnie od ustnych ustaleń stron. Nawet gdyby wynajmujący miał wsparcie w postaci świadków poświadczających, że najem miał trwać półtora roku, będzie to najem na czas nieokreślony.
Nieograniczone możliwości dowodowe
Co w sytuacji, gdy zawieramy ustną umowę, a nasz kontrahent nie realizuje jej zgodnie z ustaleniami? Jeżeli nie jest to umowa, dla której ważności przepisy prawa wymagają formy pisemnej lub innej formy szczególnej, umowa obwiązuje strony, nawet jeżeli ustalenia były jedynie ustne. Jeżeli Kodeks cywilny nie stanowi, że taki rodzaj umowy musi być zawarty na piśmie dla celów dowodowych, mamy nieograniczone możliwości dowiedzenia, że do umowy doszło i na jakich warunkach - przynajmniej teoretycznie. Dowody, którymi możemy się posłużyć, to: zeznania świadków, pisma, pokwitowania, korespondencja prowadzona za pomocą poczty elektronicznej itp. Zazwyczaj sam fakt zawarcia umowy jest prostszy do udowodnienia, znacznie gorzej jest ze szczegółowymi warunkami umowy, takimi jak terminy czy zakres umowy.
Umowa sprzedaży rzeczy
Jeżeli zawarliśmy ustną umowę sprzedaży, wydaliśmy rzecz kupującemu, ten zaś odebrał ją, ale nie płaci ceny zakupu, musimy wykazać, że zrealizowaliśmy swoje zobowiązanie wynikające z ustaleń. Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy ustaloną cenę. Zatem sprzedawca wydając rzecz kupującemu, wypełnia swoje zobowiązanie. Kupujący odbierając ją, wykonuje umowę, przez co można domniemywać, że nie kwestionuje jej istnienia. Kupujący, żeby w pełni zrealizować swoje zobowiązanie, musi uiścić cenę za towar. Sprzedawca dochodząc ceny towaru, powinien wykazać, że wydał towar, przy czym najlepiej posłużyć się potwierdzeniem odbioru towaru uzyskanym od kupującego. Jeżeli sprzedawca nie zadbał o takie pokwitowanie, może posłużyć się zeznaniami świadków, którzy potwierdzą, że kupujący towar odebrał. W przypadku gdy towar jest oznaczony co do tożsamości, to znaczy jest to konkretna rzecz, np. sprzęt elektroniczny indywidualnie oznaczony, sprzedawca może za pomocą innych środków, np. oględzin, dowodzić, że ta konkretna rzecz jest w posiadaniu kupującego. Wykazanie, że kupujący odebrał towar, powinno być wystarczające dla uzyskania orzeczenia sądowego zobowiązującego kupującego do zapłaty. Oczywiście kupujący może podnosić, że towar ma wady bądź zgłaszać inne zastrzeżenia, ale mogą one mieć wpływ tylko np. na wysokość ceny.
Umowa o dzieło
W przypadku zawarcia ustnej umowy o dzieło, np. wykonanie mebli, należy pamiętać, że jej podstawą jest wykonanie oznaczonego dzieła przez przyjmującego zamówienie i zapłata wynagrodzenia przez zamawiającego. Jeżeli dzieło zostanie wydane, ale zdaniem zamawiającego w późniejszym terminie, niż zostało to ustalone i wykonane inaczej, niż życzył sobie tego zamawiający, nie powstaje spór co do zasady związania stron umową. W takim wypadku bowiem żadna ze stron nie kwestionuje tego, że doszło do umowy, rozbieżne są jedynie poglądy co do szczegółowych warunków. Wtedy najkorzystniej dla zamawiającego jest posłużyć się korespondencją towarzyszącą wykonaniu umowy - oczywiście jeżeli taka istnieje. Jeżeli strony prowadziły chociażby korespondencję mailową dotyczącą przedmiotu umowy - przesyłanie projektów, opisy kolorów, rodzaju materiałów, jakie wykonujący dzieło ma zastosować - można się nią posłużyć dla wykazania faktu określenia szczegółowych cech dzieła. W kwestii terminu - korespondencja, w której jedna ze stron wskazuje termin wykonania, druga zaś potwierdza go lub wyraźnie nie zaprzecza, może stanowić dowód na okoliczność umownego terminu wykonania umowy. Ponadto zeznania świadków, którzy byli obserwatorami zdarzeń, przysłuchiwali się rozmowom, mogą posłużyć dla udowodnienia szczegółowych warunków ustnej umowy. Jeżeli zamawiający sam dostarcza materiały, to przez dostarczenie wykonującemu dzieło konkretnego gatunku drewna lub farby w danym kolorze określa sposób wykonania dzieła. Zatem potwierdzenie dokonania dostawy drewna może stanowić dowód na okoliczność ustaleń co do rodzaju materiału, jaki według ustnej umowy miał być zastosowany.
Jak wynika z powyższego, jeżeli zawarliśmy ustną umowę, a nasz kontrahent jej nie realizuje bądź realizuje w sposób niezgodny z ustaleniami, nie jesteśmy pozbawiani możliwości działania. Jednakże często udowodnienie swoich racji może napotkać znaczne trudności, szczególnie jeżeli chodzi nie o sam fakt zawarcia umowy, ale o szczegółowe jej warunki. Zatem dobrze być przezornym i zabezpieczyć się przed niedomówieniami bądź złą wolą kontrahenta i spisać wszystkie ustalenia jeszcze przed przystąpieniem do realizacji umowy.
Joanna Rudnicka
prawnik
Skoczyński Wachowiak Strykowski Kancelaria Prawna