Transakcje gospodarcze są obarczone coraz większym ryzykiem. Zmiany zachodzące na rynku zmuszają przedsiębiorstwa do odpowiednich reakcji i zabezpieczania się przed niekorzystnymi trendami. W celu minimalizacji ryzyka związanego z posiadanymi aktywami i pasywami można zawierać różne kontrakty, tj. nabywać instrumenty pochodne. Są to m.in. kontrakty forward, kontrakty futures, swapy czy opcje, których wartość zależy od wartości instrumentu bazowego.
Dobra koniunktura na rynku sprzyjała eksportowi, a eksporterzy starali się zabezpieczyć przed niekorzystnymi zmianami kursów walut. Zawierali więc opcje, tj. umowy, które dają nabywcy prawo (nie obowiązek) kupna lub sprzedaży instrumentu finansowego po ustalonej cenie przed określonym terminem w przyszłości lub w tym terminie. Wydają się więc dobrym narzędziem zabezpieczającym i faktycznie nim są, dopóki spółki zabezpieczają jedynie przepływy pieniężne (ekspozycje naturalne).
Obecnie mamy do czynienia z nieco inną sytuacją, ponieważ spółki zawierały umowy opcyjne nie w celu zabezpieczenia przepływów pieniężnych, lecz w celach spekulacyjnych, w nadziei na wysokie zyski. Jak się okazało, taka spekulacja przy niekorzystnych zmianach instrumentu bazowego staje się bardzo niebezpieczna i przynosi duże straty.
Schemat 1. Opcje
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Każde przedsiębiorstwo może nabywać różnego rodzaju opcje. Eksporterzy są zainteresowani zabezpieczeniem spadku kursu wymiany. Dlatego jeżeli obawiają się spadku kursu waluty, w której dokonują transakcji, powinni zawierać walutowe opcje sprzedaży po ustalonym kursie walut. Importerzy z kolei są zainteresowani spadkiem kursu, dlatego zabezpieczają się przed wzrostem kursu walutowego, nabywając opcje kupna.
Realizacja opcji zależy od tego, jak się kształtuje kurs terminowy w stosunku do kursu realizacji. Różnicę między kursem realizacji i kursem terminowym nazywamy wartością wewnętrzną. Z punktu widzenia kształtowania się wartości wewnętrznej mogą występować różne sytuacje:
• OTM - out of money (poza pieniądzem): opcji nie należy realizować,
• ATM - at the money (przy pieniądzu): opcje należy realizować,
• ITM - in the money (w pieniądzu): realizacja opcji jest obojętna.
Tabela 1. Realizacja opcji
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Przykład 1
Spółka importuje towary z krajów UE. Ponieważ obawia się wzrostu kursu euro, 25 września 2008 r. zawarła walutową umowę opcyjną kupna na kurs realizacji 3,80 PLN/EUR. W dniu zawarcia umowy kurs wynosił 3,35 PLN/EUR.
Data realizacji opcji - 15 lutego 2009 r.
Tego dnia kurs euro wynosił 4,65 PLN/EUR (kurs terminowy).
Oznacza to, że mamy do czynienia z sytuacją 3:
3,80 PLN/EUR (kurs realizacji) < 4,65 PLN/EUR (kurs terminowy) = ATM
Dlatego importer powinien realizować opcję.
Przykład 2
Spółka eksportuje towary do krajów UE. Ponieważ obawia się spadku kursu euro, 25 września 2008 r. zawarła walutową umowę opcyjną sprzedaży na kurs realizacji 3,40 PLN/EUR. W dniu zawarcia umowy kurs wynosił 3,35 PLN/EUR.
Data realizacji opcji - 15 lutego 2009 r. Tego dnia kurs euro wynosił 4,65 PLN/EUR (kurs terminowy). Oznacza to, że mamy do czynienia z sytuacją 3:
3,40 PLN/EUR (kurs realizacji) < 4,65 PLN/EUR (kurs terminowy) = OTM
Dlatego eksporter nie powinien realizować opcji.
Opcje w księgach rachunkowych
Poprawne ujęcie instrumentów finansowych w księgach rachunkowych zależy od mechanizmu ich działania, dlatego bardzo ważne jest dokładne zapoznanie się z nimi. Jeżeli instrument może być zakwalifikowany do instrumentów zabezpieczających, tj. jeśli spełni warunki określone w art. 35 ust. 3 ustawy o rachunkowości, należy stosować zasady rachunkowości zabezpieczeń.
Rachunkowość zabezpieczeń należy stosować do kontraktów dotyczących instrumentów finansowych, które można uznać za ograniczające ryzyko związane z aktywami lub pasywami. W takiej sytuacji kontrakt stanowi instrument zabezpieczający, który w odpowiednim stopniu zabezpiecza pozycję zabezpieczaną.
Wyklucza to stosowanie rachunkowości zabezpieczeń do instrumentów pochodnych nabytych w celach spekulacyjnych. Rachunkowość zabezpieczeń oznacza, że przy wycenie zabezpieczanych aktywów lub pasywów należy uwzględnić wartość zabezpieczających instrumentów finansowych.
Kontrakt zabezpiecza składniki, jeżeli:
• przed jego zawarciem określono cel oraz to, które aktywa lub pasywa mają zostać za pomocą tego kontraktu zabezpieczone,
• zabezpieczający instrument finansowy będący przedmiotem kontraktu i zabezpieczane za jego pomocą aktywa lub pasywa charakteryzują się podobnymi cechami,
• stopień pewności oczekiwań dotyczących przewidywanych w wyniku kontraktu przepływów środków pieniężnych jest znaczny.
Instrumentem zabezpieczającym może być każdy instrument pochodny. Ze względu na charakter opcji, tj. że ich wykonanie nie jest obowiązkiem, tylko prawem, z którego nabywca korzysta, jeżeli jest to dla niego korzystne, nie można stosować zasad rachunkowości zabezpieczeń do opcji wystawionej przez jednostkę.
Ujęcie początkowe opcji i wycena bilansowa
Opcje należy ująć w księgach rachunkowych - podobnie jak inne instrumenty finansowe - na dzień zawarcia kontraktu w cenie nabycia, tj. wartości godziwej poniesionych wydatków lub przekazanych w zamian innych składników majątkowych.
Cena opcji jest ustalana metodą procentową lub kwotową. Cena ta nazywa się premią.
Przykład 3
Przy nabyciu opcji kupna na 50 000 euro premia wynosi 0,5%, tj. cena nabycia tej opcji wynosi 250 euro. Opcję należy wprowadzić do ksiąg rachunkowych według tej wartości.
Na wysokość ceny (premii) wpływ mają różne czynniki, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne (rynkowe)1.
Schemat 2. Czynniki określające cenę opcji
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Opcje, które zostały wystawione w celu zamknięcia pozycji nabytych opcji, w tym wbudowanych w inny instrument finansowy, należy wyceniać według zasad rachunkowości zabezpieczeń. Rozliczenie skutków tej wyceny zależy od przedmiotu zabezpieczenia.
Tabela 2. Rozliczenie wyceny bilansowej instrumentów zabezpieczających
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Gdy jednak nie można stosować zasad rachunkowości zabezpieczeń, zmiany ich wartości należy rozliczać w zależności od tego, czy zostały zaliczone do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu czy do aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności.
Tabela 3. Rozliczenie wyceny bilansowej opcji niestanowiącej instrumentu zabezpieczenia
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
UWAGA
Trzeba pamiętać, że nigdy nie można w 100% wyeliminować ryzyka. Można jedynie zmniejszyć jego skutki.
Co to jest kurs realizacji i kurs terminowy
Kurs realizacji opcji jest to cena, na którą umowa została zawarta i po której realizacja nastąpi, jeżeli nabywający realizuje opcje. Z kolei kursem terminowym jest kurs rynkowy w dniu realizacji opcji.
UWAGA
Przed zawarciem umowy jednostka musi dokładnie udokumentować, że dany instrument będzie można uznać za instrument zabezpieczający.
• § 6, 8 i 14, § 16 pkt 2, § 21, 22 i 27-34 rozporządzenia Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych - Dz.U. Nr 149, poz. 1674; ost.zm. Dz.U. z 2008 r. Nr 228, poz. 1508
Gyöngyvér Takáts
specjalista ds. rachunkowości
|
|
1 Według modelu Blacka-Scholesa.