Zastaw na przesyłce jako zabezpieczenie należności przedsiębiorstw z branży TSL

Zjawisko opóźnienia w płatnościach przez kontrahentów za wykonane usługi jest szczególnie dotkliwe dla przedsiębiorstw z branży TSL, które świadczą usługi m.in. związane z pośrednictwem w przewozie towarów i są ulokowane w łańcuchu biznesowym pomiędzy klientem zlecającym usługę organizacji przewozu towaru, a przewoźnikiem, agencją celną, itd.

Brak terminowej zapłaty ze strony klienta znacznie utrudnia terminowe regulowanie zobowiązań spedytorów wobec ich podwykonawców, a na pewno pogarsza płynność finansową, gdy spedytor, który nie otrzymał wynagrodzenia za swoje usługi musi regulować własne zobowiązania wobec podwykonawców, czy też ponosić koszty administracyjne (np. koszty czynszu najmu magazynu, koszty wynagrodzeń pracowników, ubezpieczeń) związane ze świadczeniem danej usługi.

Problem powiększa się, gdy dłużnik znajduje się w złej kondycji finansowej i spłata jego zobowiązań jest zagrożona. Co wówczas zrobić? Polskie prawo przyznaje spedytorowi, a także przewoźnikowi możliwość ustanowienia zastawu na przesyłce, powierzonej do organizacji przewozu (art. 802 § 1 Kodeksu Cywilnego).

Jak działa zastaw w praktyce?

Klient współpracujący ze spedytorem w zakresie organizacji przewozu towarów drogą morską z Chin opóźnia się w zapłacie należnego spedytorowi wynagrodzenia za zrealizowane na jego rzecz zlecenia. Opóźnienie to tłumaczy chwilowym brakiem gotówki. Klient zleca spedytorowi organizację kolejnego przewozu towarów z Chin (ubrania) wraz z dokonaniem w jego imieniu odprawy celnej.

Spedytor przyjmuje zlecenie, ale podejrzewając, iż problemy finansowe klienta mogą przełożyć się na brak zapłaty również za realizację tego zlecenia, w momencie, gdy przesyłka przeszła odprawę celną, dokonuje zastawu ustawowego na przesyłce klienta celem zabezpieczenia swoich wymagalnych należności od klienta. W tym celu spedytor sprawdza czy wartość towaru, na którym chce dokonać zabezpieczenia nie jest większa niż wysokość zobowiązań klienta wobec spedytora, gdyż ustanowić zastaw można tylko na takiej części przesyłki, której wartość jest wystarczająca dla zabezpieczenia należności.

W przypadku, gdy spedytor w celu zabezpieczenia swoich roszczeń ustanowi zastaw na przesyłce o większej wartości niż należności, które mają być zabezpieczone zastawem, musi się liczyć z tym, iż dłużnik będzie mógł dochodzić od niego odszkodowania za poniesioną z tego tytułu szkodę. W celu zabezpieczenia dokumentacji dla celów dowodowych o skorzystaniu z prawa zastawu spedytor informuje dłużnika w formie pisemnej poprzez złożenie dłużnikowi stosowanego oświadczenia.

Następnie klient chcąc odzyskać towar reguluje na rzecz spedytora należności wynikające z realizacji przez spedytora zlecenia związanego z organizacją przewozu zastawionego towaru. Klient żąda od spedytora zwolnienia towaru, pomimo tego, iż nadal nie uregulował pozostałych należności za wcześniej zrealizowane przez spedytora zlecenia.

Czy w takim przypadku spedytor ma obowiązek spełnić żądanie klienta i wydać mu towar? - Istotne jest to, iż w odróżnieniu od zastawu przysługującemu przewoźnikowi, który może zabezpieczać tylko i wyłącznie roszczenia związane z przewozem przesyłki, na której ustanowiono zastaw, spedytor jest upoważniony do ustanowienia zabezpieczenia na przesyłce dla należności jemu przypadających z jakichkolwiek zleceń spedycyjnych, jakie istniały pomiędzy nim a zleceniodawcą, ale także dla zabezpieczenia roszczeń poprzednich spedytorów czy przewoźników. Spedytorowi przysługuje zatem prawo zastawu w znacznie szerszym zakresie niż przewoźnikowi.

Jak dokonać zaspokojenia roszczeń z przedmiotu zastawu?

Klient pomimo zatrzymania towaru nadal nie reguluje swoich zobowiązań względem spedytora. Czy spedytor może sam dokonać sprzedaży towaru klienta, na którym ustanowił zastaw a środki uzyskane ze sprzedaży przeznaczyć na pokrycie zobowiązań klienta?

W praktyce często złożenie samego oświadczenia do dłużnika o ustanowieniu zastawu na przesyłce i zatrzymanie przez spedytora tej przesyłki, powoduje to, iż dłużnik chcąc uniknąć roszczeń ze strony swoich kontrahentów (np. odbiorców towaru, sieci handlowych do którym dostarcza towar) z powodu niedostarczenia towaru lub opóźnienia w dostarczeniu towaru, reguluje zaległe zobowiązanie względem spedytora. Problem pojawia się w momencie, gdy spedytor pomimo zajęcia przesyłki (ustanowienia na niej zastawu) nie uzyskał od dłużnika spłaty wierzytelności, na zabezpieczenie których ustanowiono zastaw.

W takim wypadku spedytor, aby móc zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, dokonać zaspokojenia swoich roszczeń poprzez sprzedaż przedmiotu zastawu, musi na początku wystąpić z pozwem do sądu o wydanie nakazu zapłaty lub wyroku, w którym sąd zasądzi na jego rzecz kwotę z tytułu zaległych płatności na zabezpieczenie których zajął przesyłkę, a następnie po uzyskaniu tytułu wykonawczego (którym może być nakaz zapłaty lub wyrok – obydwa zaopatrzone w klauzulę prawomocności) wszcząć postępowanie egzekucyjne (tj. wystąpić do komornika z wnioskiem o wszczęcie egzekucji z przedmiotu zastawu). Dopiero w toku egzekucji prowadzonej przez komornika można dokonać sprzedaży towaru będącego przedmiotem zastawu.

Czy to dobry sposób na zaległe należności? 

Zastaw ustawowy przysługujący spedytorowi lub przewoźnikowi na zabezpieczenie należności wydaje się być korzystnym sposobem odzyskiwania przez przedsiębiorstwa z branży TSL niezapłaconych wierzytelności. Korzystanie z tego prawa niesie za sobą jednak ograniczenia związane z naruszeniem formalno-prawnych wymogów co do ustanawiania zastawu na przesyłce, o czym należy wiedzieć rozważając możliwość zabezpieczenia swoich roszczeń poprzez wykorzystanie tego narzędzia.

Na jakiej podstawie prawnej przysługuje spedytorowi zastaw ustawowy?
Zgodnie z art. 802 § 1 Kodeksu Cywilnego:
„Dla zabezpieczenia roszczeń o przewoźne oraz roszczeń o prowizję, o zwrot wydatków i innych należności wynikłych ze zleceń spedycyjnych, jak również dla zabezpieczenia takich roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom, przysługuje spedytorowi ustawowe prawo zastawu na przesyłce, dopóki przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów”.

Do jakiej wysokości należności można ustanowić zastaw?
Zastaw można ustanowić tylko na takiej części przesyłki, której wartość jest wystarczająca dla zabezpieczenia należności. W przypadku, gdy spedytor w celu zabezpieczenia swoich roszczeń ustanowi zastaw na przesyłce o większej wartości niż należności, które mają być zabezpieczone zastawem, musi się liczyć z tym, iż dłużnik będzie mógł dochodzić od niego odszkodowania za poniesioną z tego tytułu szkodę.