W zasadzie każda umowa może zawierać rozwiązania, które pozwalają na skuteczną egzekucję roszczeń. Rozważając szereg rozwiązań mających na celu zabezpieczenie wykonania umowy przez kontrahenta, należy zastosować takie, które będą najbardziej do niej adekwatne i pozwolą zminimalizować ryzyko gospodarcze.
Wachlarz możliwości prawnych, które zmniejszą ryzyko ewentualnej egzekucji należności, jest szeroki.
Zastrzeżenie zapłaty odsetek
Najbardziej popularną formą zabezpieczenia wykonania umowy jest wprowadzenie zapisów dotyczących obciążenia kontrahenta obowiązkiem zapłaty - oprócz należności głównej - odsetek po upływie umówionego terminu w dowolnie wybranej przez strony wysokości, nie przekraczających jednak stawek maksymalnych. Obecnie wynoszą one 20% w stosunku rocznym. Jeśli będą opiewać powyżej górnego pułapu i tak przysługiwać nam będzie roszczenie do wysokości odsetek maksymalnych. W praktyce przedsiębiorcy zastrzegają obowiązek zapłaty odsetek ustawowych, czyli obecnie 13% w skali roku.
Zastrzeżenie zapłaty kary umownej
Kolejną popularną formą zabezpieczenia wykonania umowy przez kontrahenta jest wprowadzenie zapisów dotyczących obowiązku zapłaty kary umownej w przypadku niewykonania zobowiązania. W tej klauzuli strony mogą postanowić, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (i tylko takiego, nie można stosować tej klauzuli do zobowiązań pieniężnych) nastąpi poprzez zapłatę określonej sumy bez względu na rzeczywistą wysokość poniesionej szkody. Tu trzeba zaznaczyć, że kontrahent nie może bez naszej zgody zwolnić się z wykonania zobowiązania, płacąc karę umowną. Gdybyśmy chcieli dopuścić żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość kary umownej, musielibyśmy zastrzec to w umowie.
Kontrahent może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach: kiedy wykonał już swoje zobowiązanie w znacznej części lub gdy kara jest rażąco wysoka.
Kara umowna nazywana jest czasem odszkodowaniem umownym i traktowana jako substytut odszkodowania. Wzmacnia naszą pozycję i pełni funkcję dyscyplinującą wobec jego kontrahenta. Jej zastrzeżenie w umowie jest o tyle korzystne, że nie musimy wykazywać istnienia szkody ani jej wysokości. Jednak gdyby zastrzeżona kara była mniejsza niż rzeczywista szkoda, a nie zastrzegliśmy wcześniej w umowie prawa do żądania odszkodowania przenoszącego wysokość kary umownej, mamy związane ręce. Kara umowna może zostać zastrzeżona w dwojaki sposób: przez wskazanie konkretnej kwoty pieniężnej bądź przez wskazanie procentowe - jako ułamek wartości rzeczy, praw lub innych aktywów majątkowych. Najbezpieczniejszym, najprostszym i jednocześnie najczęściej stosowanym sposobem ustalenia kary umownej jest jej określenie przez podanie konkretnej kwoty pieniężnej, z tego względu, że zakwestionowanie wysokości tak zdefiniowanej kary umownej jest niezwykle trudne.
Zastrzeżenie wpłaty zadatku
Kolejnym postanowieniem zabezpieczającym wykonanie umowy przez kontrahenta może być obowiązek zapłaty zadatku. Można bowiem zastrzec w umowie, że jedna ze stron wpłaci na rzecz drugiej pewną kwotę pieniężną. O tym, czy pieniądze są zadatkiem czy zaliczką, decydują pisemnie umawiający się. Należy jednak wiedzieć, że kwota wręczona drugiej stronie staje się zadatkiem wyłącznie wtedy, kiedy zostanie to jasno w umowie określone. Bez takiego wskazania będzie to zaliczka na poczet wykonanej umowy. Rozróżnienie to ma o tyle doniosłe znaczenie, że skutki wręczania drugiej stronie umowy zadatku i zaliczki są inne. Fakty, czy wpłacona kwota jest zadatkiem czy zaliczką, ma ogromne znaczenie w sytuacji, gdy umowa nie dojdzie do skutku. Dlatego tę kwestię należy precyzyjnie określić.
Pojęcie zadatku reguluje art. 394 Kodeksu cywilnego, który wskazuje, że zadatek jest to kwota, dana przy umowie. Ma to takie znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego odstąpić od umowy i otrzymany zadatek zatrzymać, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
W przypadku wykonania umowy, zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała. Jeśli jest to niemożliwe, zadatek podlega zwrotowi.
W przypadku rozwiązania umowy za zgodą stron zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty kwoty dwukrotnie wyższej się nie należy. To samo występuje, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.
Zastrzeżenie złożenia weksla in blanco
Kolejnym zabezpieczeniem skutecznego wykonania umowy jest uzależnienie zawarcia umowy od złożenia przez naszego kontrahenta weksla in blanco. Weksel in blanco to weksel celowo nieuzupełniony w chwili wystawienia, a więc taki, który nie został wypełniony całkowicie lub nie posiada niektórych cech, jakie prawo wekslowe wymaga dla ważności weksla (tymi elementami są: nazwa „weksel” w samym tekście dokumentu, wypełnienie w języku polskim, polecenie bezwarunkowego zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, oznaczenie terminu płatności, oznaczenie miejsca płatności, nazwisko/nazwa osoby/firmy, osoby prawnej, na której rzecz zapłata ma być dokonana, oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla, podpis wystawcy weksla). Tym brakującym elementem, który najczęściej jest nieokreślony w chwili wystawienia weksla, jest suma wekslowa.
Zobowiązanie z weksla in blanco jest związane z koniecznością zawarcia dodatkowej umowy między wystawcą weksla a tym przedsiębiorcą, który weksel otrzymuje. Jest to tzw. porozumienie lub deklaracja wekslowa, gdzie strony uzgadniają, w jaki sposób weksel in blanco powinien być wypełniony w brakujące elementy w momencie emisji weksla (przy czym musi to być dokładne i stanowcze określenie). Wypełnienie weksla niezgodnie z deklaracją wekslową nie anuluje oczywiście odpowiedzialności wekslowej naszego kontrahenta, a jedynie powoduje jej ograniczenie do granic wyznaczonych porozumieniem. Z chwilą uzupełnienia weksla in blanco w sposób zgodny z zawartym porozumieniem staje się on wekslem zwykłym i możemy przedstawić go naszemu kontrahentowi do wykupu. Jeżeli nasz kontrahent nie wykupi weksla w wyznaczonym przez nas, zgodnie z deklaracją wekslową, terminie, wówczas trzeba skierować sprawę o zapłatę do sądu.
Poręczenie
Poręczenie jest jednym z instrumentów zabezpieczenia wykonania umowy, zwłaszcza w przypadku, gdy nie jesteśmy pewni wiarygodności i wypłacalności naszego kontrahenta. W takiej sytuacji kontrahent może wskazać (lub możemy od niego zażądać, aby wskazał) osobę trzecią - fizyczną lub prawną - która na piśmie, pod rygorem nieważności, złoży oświadczenie (podpisze umowę), że zobowiązuje się względem nas wykonać zobowiązanie w przypadku, gdyby nasz kontrahent nie wykonał umowy. Poręczenie nie musi dotyczyć długu już istniejącego w chwili podpisania umowy. Może dotyczyć także długu przyszłego - wówczas trzeba oznaczyć w pisemnym oświadczeniu poręczyciela - ściśle i w sposób nie nasuwający żadnych wątpliwości - wysokość odpowiedzialności poręczyciela (obejmującej cały dług lub jego część). Oświadczenie poręczyciela powinno także określać rodzaj przyszłego długu. Regułą jest, że zakres odpowiedzialności poręczyciela za dług przyszły określa się w pieniądzu. Jednak może się zdarzyć tak, że dług ma charakter niepieniężny i zakres odpowiedzialności zostanie określony poprzez wskazanie rodzaju, ilości i jakości rzeczy, ewentualnie działań, za jakie poręczyciel przyjmuje odpowiedzialność. Zakres odpowiedzialności poręczyciela w podstawowym kształcie reguluje umowa poręczenia (pisemne oświadczenie poręczyciela) i jeżeli strony umowy poręczenia nie postanowią inaczej, jego odpowiedzialność obejmuje - poza świadczeniem podstawowym naszego kontrahenta - także świadczenia uboczne, wynikające z ustawy lub umowy z naszym kontrahentem, np. odsetki za opóźnienie, kary umowne, koszty niezbędne do dochodzenia roszczenia przed sądem poniesione przez wierzyciela itp.
Zatem jeżeli nasz kontrahent spóźnia się z wykonaniem umowy, powinniśmy niezwłocznie zawiadomić o tym poręczyciela, jeszcze przed skierowaniem do niego roszczeń. Zawiadomienie poręczyciela o opóźnieniu się kontrahenta z wykonaniem umowy jest naszym obowiązkiem i nie można go zaniedbać. W praktyce zawiadomienie poręczyciela może sprawić, że kontrahent wykona umowę.
Przy okazji warto zwrócić uwagę na rozróżnienie poręczenia - terminowe (kiedy w umowie poręczenia - pisemnym oświadczeniu - poręczyciel ograniczył swoją odpowiedzialność do określonego czasu czy na czas trwania konkretnej umowy) i bezterminowe (kiedy w umowie poręczenia nie wskazano okresu, w jakim poręczyciel będzie ponosił odpowiedzialność). Rozróżnienie to jest o tyle istotne, że poręczenie terminowe nie podlega odwołaniu. Nieodwołalne jest także poręczenie bezterminowe za dług już istniejący. Natomiast poręczenie bezterminowe za dług przyszły może być odwołane, i to w każdym czasie, byleby nastąpiło przed powstaniem długu.
Katalog zabezpieczeń, które zostały opisane, jest znacznie szerszy. Jednak nie wszystkie formy zabezpieczenia wykonania umowy się wykorzystuje - inne formy zabezpieczenia stosowane są w przypadku umów ze stałymi kontrahentami, inne w przypadku kontrahentów, z którymi transakcje zawierane są po raz pierwszy.
Katarzyna Żyrko
aplikant radcowski, Skoczyński Wachowiak Strykowski Kancelaria Prawna