Odpowiedzialność karna w spółce europejskiej

Była ona rezultatem długoletnich, żmudnych prac poszczególnych państw Wspólnoty Europejskiej nad utworzeniem jednolitego schematu organizacyjno-prawnego dla takiej spółki, co nastąpiło dopiero 8 października 2001 r. pod postacią rozporządzenia Rady WE nr 2157/2001 w sprawie statutu spółki europejskiej SE². W Unii Europejskiej weszło ono w życie 8 października 2004 r.

Punkt 18 wstępu do rozporządzenia zawiera stwierdzenie, że „każde państwo członkowskie musi być obowiązane zapewnić, w przypadku naruszenia przepisów tego rozporządzenia, stosowanie sankcji przewidzianych dla spółek akcyjnych podlegających jego prawu”. Zapis ten spowodował konieczność wprowadzenia do naszego systemu prawnego odrębnych przepisów karnych, przeznaczonych do stosowania wyłącznie na wypadek naruszenia postanowień zarówno rozporządzenia, jak i wydanej na jego podstawie ustawy o spółce europejskiej.

Imperatyw gwarantujący przestrzeganie nałożonych zasad znalazł swoje odzwierciedlenie w tytule V uSE, noszącym nazwę - „Przepisy porządkowe i karne”. Dzieli on przepisy na porządkowe (art. 122-125), operujące nakładaną przez sąd rejestrowy grzywną w wysokości odpowiednio do 10 000 zł, względnie do 20 000 zł, oraz karne od art. 126 do 133, z tym że art. 126 dotyczy jedynie europejskiego zgrupowania interesów gospodarczych i jako taki zostanie wyłączony z prowadzonych tu rozważań. Właściwe przepisy karne związane ze spółką europejską zaczynają się od art. 127 i kończą na art. 133, przy czym ostatni z przepisów karnych zalicza się do kategorii wykroczeń. W ramach przyjętego tematu włączono jednak przepis o charakterze wykroczeniowym do szeroko pojmowanej odpowiedzialności karnej, aby najpełniej oddać jej istotę.

Nie ulega wątpliwości, iż w polskich realiach możliwość prowadzenia działalności gospodarczej pod postacią spółki europejskiej nie jest - jak dotąd - szerzej wykorzystywana. Przepisy ustawy obowiązują dopiero od trzech lat, zapewne więc wielu przedsiębiorców nie nabrało przekonania do wyboru tej właśnie formy organizacyjnej przedsiębiorstwa o zasięgu ponadkrajowym. Nie należy więc liczyć w najbliższej przyszłości na wyraźny przyrost ilościowy spółek europejskich. Dotychczasowe obserwacje potwierdziły jednak, że podmioty takie w naszym kraju już się zawiązały bądź też trwają przygotowania od strony formalnej do ich powstania. Konsekwencją wspomnianego stanu faktycznego jest brak opracowań obejmujących karnoprawną odpowiedzialność za zachowania wyraźnie przez przepisy zakazane, nie ukształtowało się dotąd orzecznictwo sądowe, mające - jak wiemy - spory wpływ na praktykę stosowania przepisów i kształtowanie się poglądów doktryny prawa. Koniecznym więc stało się przybliżenie tej problematyki, zwrócenia przy tym uwagi na podobieństwa przyjętych unormowań kodeksu spółek handlowych (dalej k.s.h.), co może skłaniać do poszukiwania rozwiązań - w przypadkach wątpliwych w uSE - właśnie w tym kodeksie i temu też między innymi służyć powinna niniejsza publikacja.

Omawiając kolejno poszczególne typy przestępstw, zwrócono uwagę na istotne odmienności dotyczące spółki europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem struktury organizacyjnej jej władz, z których wywodzą się sprawcy typizowanych czynów karalnych. Rozważania prawnokarne zostały ze względów dogmatycznych poprzedzone ogólnymi informacjami o spółce europejskiej.

Podstawowe wiadomości o spółce europejskiej

Spółką europejską, o której mowa w rozporządzeniu, może zostać wyłącznie spółka akcyjna, a jej założycielami mogą być tylko krajowe osoby prawne, utworzone zgodnie z prawem jednego z państw członkowskich, posiadające siedzibę i zarząd główny na terytorium Wspólnoty. Wymóg formy spółki akcyjnej uznano za najbardziej stosowny ze względu na szeroko rozumiane potrzeby spółek prowadzących działalność gospodarczą w skali europejskiej. Intencją twórców pomysłu spółki europejskiej było również to, aby ta forma prowadzenia działalności okazała się dostępna dla małych i średnich przedsiębiorców. Wyposażono ją w osobowość prawną. Kapitał zakładowy spółki określono w euro, a minimalną jego wysokość na co najmniej 120 000 euro. Statutowa siedziba musi znajdować się na terytorium Wspólnoty, w tym samym państwie członkowskim, w którym jest jej zarząd główny, co określa art. 7 rozporządzenia.

Źródłem regulacji spółki europejskiej w pierwszym rzędzie jest rozporządzenie WE nr 2157/2001, w dalszej kolejności - gdy jest to wyraźnie w nim przewidziane - przepisy własnego statutu, a dopiero w sprawach nieuregulowanych rozporządzeniem, bądź uregulowanych w nim jedynie częściowo, stosuje się do niej:

• przepisy prawa przyjętego przez państwa członkowskie w wykonywaniu środków wspólnotowych dotyczących ściśle spółki europejskiej; w Polsce jest to ustawa z 4 marca 2005 r.,

• przepisy państwa członkowskiego, które stosuje się do spółek akcyjnych, utworzonych zgodnie z prawem państwa, w którym spółka europejska ma swoją statutową siedzibę, tj. kodeks spółek handlowych oraz ustawa z 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych³ albo

• przepisy jej statutu, na takich samych zasadach jak w spółkach akcyjnych powstałych zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym spółka europejska ma swoją statutową siedzibę.

W konsekwencji przyjętych rozwiązań ramowych, dopuszczono do stosowania na znacznym obszarze funkcjonowania spółki europejskiej przepisy krajowe tego państwa, w którym zlokalizowano jej statutową siedzibę. Nie sposób przy tej okazji nie zauważyć, że gdy charakter działalności prowadzonej przez tę spółkę uregulowany jest przepisami szczególnymi prawa krajowego, przepisy te w całości stosuje się do spółki europejskiej. Ponieważ nie istnieje centralny rejestr spółek europejskich, każda spółka podlega wpisowi do rejestru państwa członkowskiego, w którym ma swoją statutową siedzibę, ale dopiero wówczas, kiedy zostało zawarte porozumienie o zaangażowaniu pracowników zgodnie z Dyrektywą 2001/86/WE⁴. W drodze wypracowanych ustaleń zapewniono wpływ pracowników na funkcjonowanie spółki, gwarantując im odpowiednią reprezentację oraz prawo wyrażania swoich opinii. Szersze omawianie tego zagadnienia - acz interesujące - wykracza poza ramy przyjętego tematu.

Ważną przede wszystkim dla rozważań prawnokarnych jest kwestia oryginalnej - w porównaniu do polskiej spółki akcyjnej - struktury organów spółki europejskiej. Artykuł 38 rozporządzenia stanowi, iż organami spółki są walne zgromadzenie oraz:

- organ zarządzający i nadzorczy, tworzący system dualistyczny albo

- organ administrujący składający się na system monistyczny, w zależności od formy przyjętej w statucie.

System dualistyczny, o którym mowa w uSE, jest kopią rozwiązań przyjętych w k.s.h., przewiduje bowiem funkcjonowanie zarządu i rady nadzorczej. Regulują to przepisy zaledwie czterech artykułów ustawy. Znacznie bardziej rozbudowano za to przepisy o systemie monistycznym - art. 27-47 uSE. Znamienną cechą tego systemu jest pozycja rady administrującej, która prowadzi sprawy spółki europejskiej i reprezentuje ją oraz - co szczególnie należy podkreślić - sprawuje stały nadzór nad jej działalnością. Do kompetencji rady należą też wszystkie sprawy niezastrzeżone przez ustawy lub statut dla walnego zgromadzenia. Rada administrująca może powierzyć prowadzenie spraw spółki europejskiej dyrektorowi wykonawczemu lub dyrektorom wykonawczym, jeżeli ustawa bądź statut nie sprzeciwiają się temu. Ustawa z 1 marca 2005 r. w art. 31 zastrzega do wyłącznej kompetencji rady administrującej katalog spraw, w których podejmuje ona uchwały. Obowiązuje zasada kolegialności jej działania, chyba że statut stanowi inaczej.

Działanie na szkodę spółki europejskiej

Przestępstwo działania na szkodę spółki europejskiej jest zagrożone najwyższą karą spośród wszystkich wymienionych w uSE, wymiar kary obejmuje prócz grzywny również pozbawienie wolności do 5 lat. Treść art. 130 uSE, kryminalizującego ten czyn, zakresem swojego oddziaływania obejmuje osobę biorącą udział w tworzeniu spółki europejskiej albo członka jej zarządu, członka rady nadzorczej, członka rady administrującej, dyrektora wykonawczego albo likwidatora, dopuszczających się działania na jej szkodę.

Już w punkcie 14 wstępu do rozporządzenia nr 2157/2001 wspomniano, że spółka europejska musi być wydajnie zarządzana i właściwie nadzorowana, zaś odpowiednie obowiązki osób odpowiadających za zarządzanie i nadzorowanie powinny być jasno określone. Postulat ten potwierdzono w art. 39 ust. 1 rozporządzenia, gdyż organ zarządzający w systemie dualistycznym prowadzi sprawy spółki na własną odpowiedzialność, co będzie miało swoje znaczenie również w aspekcie karnoprawnym. W związku z tym przepisem, w art. 41 rozporządzenia nałożono obowiązek informowania przez organ zarządzający przynajmniej raz na trzy miesiące organu nadzoru o stanie spraw spółki i jej przewidywanym rozwoju. Niezależnie od wspomnianej powinności, organ zarządzający przekazuje organowi nadzorczemu w odpowiednim czasie każdą informację na temat zdarzeń mogących mieć istotny wpływ na sytuację spółki. Rozwiązania te należy potraktować jako normatywną podstawę funkcjonowania szerszego systemu, zapobiegającego niewłaściwemu prowadzeniu spraw spółki, przybierających także postać przestępstwa, nie wyłączając spod tego zakresu działań szkodzących jej, penalizowanych zgodnie z art. 130 uSE.

Porównując podobne rozwiązania przewidziane w art. 585 k.s.h., dostrzegamy tu znacznie szerszy krąg osób ponoszących odpowiedzialność za to przestępstwo, które zarówno w uSE i k.s.h. ma charakter przestępstwa bezskutkowego. Dla jego popełnienia nie jest wymagane wyrządzenie szkody, wystarcza samo niebezpieczeństwo jej wystąpienia. Działaniami na szkodę spółki zostaną uznane te czynności dokonane przez wymienione osoby, które były podjęte w granicach upoważnienia ustawowego lub wychodzące poza jego zakres, ale wynikające jednocześnie z ich roli w spółce i pozostające w związku z funkcjami w jej władzach⁵.

Odpowiedzialność za działanie na szkodę spółki europejskiej w systemie monistycznym może rozkładać się na kilka osób, albowiem wynika ona ze specyficznego modelu jego funkcjonowania. Na podstawie art. 30 uSE, rada administrująca może powierzyć prowadzenie spraw spółki dyrektorowi wykonawczemu albo dyrektorom wykonawczym, delegując swoje kompetencje. W dalszej kolejności rada może przekazać określone kompetencje komitetowi albo komitetom - składającym się z co najmniej dwóch jej członków - zgodnie z art. 32 ust. 3 uSE. Kompetencje każdego z dyrektorów wykonawczych określa uchwała rady administrującej, chyba że statut spółki stanowi inaczej. Uprawnienia dyrektorów wykonawczych niebędących członkami rady administrującej - wskazane w art. 43 ust. 1 uSE - obejmują wszystkie czynności sądowe i pozasądowe, związane z zakresem spraw powierzonych im do prowadzenia. Prócz tego, art. 42 ust. 3 uSE upoważnia radę administrującą do wydawania dyrektorom wykonawczym wiążących poleceń dotyczących prowadzenia spraw spółki. Jedynie walne zgromadzenie pozbawione jest tego uprawnienia. Zauważamy więc na przykładzie systemu monistycznego, że odpowiedzialność za przestępstwo działania na szkodę spółki nie tylko rozkłada się na kilka osób, przybierając niekiedy postać współdziałania przestępczego jako sprawstwo kierownicze lub polecające, ale w pewnych sytuacjach może znacząco utrudnić ustalenie osób odpowiedzialnych, przerzucających wzajemnie na siebie ciężar winy, czemu sprzyja złożona struktura zależności organizacyjnych. Ewentualne wyłączenie odpowiedzialności karnej konkretnej osoby z tego składu - w przypadku organów działających kolegialnie bądź równolegle obok siebie, co ma miejsce w opisywanej sytuacji - może zaistnieć tylko po wcześniejszym dokonaniu pogłębionych ustaleń faktycznych, zwłaszcza wyczerpującego podziału zadań, wyłączających obowiązek prowadzenia niektórych spraw spółki przez tę osobę⁶. Trzeba przy tym pamiętać, że każda z wymienionych osób ma jakiś zakres samodzielności decyzyjnej, w ramach której decyduje o kierunku rozwoju ekonomicznego spółki, co nie pozostaje bez znaczenia dla odpowiedzialności karnej.

W doktrynie prawa karnego gospodarczego podkreśla się, iż przestępstwo działania na szkodę spółki może przybrać dwie formy zachowań: formalnie zakazanych, tj. niezgodnych z prawem, umową, statutem oraz formalnie dozwolonych, lecz niezgodnych z interesem spółki. W tym drugim przypadku ustalenie odpowiedzialności karnej może być w praktyce niezwykle trudne, opierające się na koniecznej rekonstrukcji dozwolonych działań, rozpatrywanych w aspekcie niesformalizowanych zasad prawidłowego obrotu gospodarczego⁷. Sama nieudolność, brak kompetencji lub niedbalstwo nie uzasadniają odpowiedzialności karnej⁸.

Działanie na szkodę spółki w procesie jej tworzenia objęte jest odpowiedzialnością karną identyczną, jak w art. 585 k.s.h. Obserwacje praktyczne utwierdzają w przekonaniu, iż przestępstwo tej kategorii bywa ujawniane po znacznym upływie czasu od chwili jego popełnienia, niekiedy przy wykryciu innych nadużyć. Prócz tego, właśnie pewien upływ czasu pozwala na ocenę rzeczywistego skutku kontrowersyjnego na pierwszy rzut oka posunięcia gospodarczego władz spółki.

Niezgłoszenie wniosku o upadłość spółki europejskiej

Członek zarządu, członek rady administrującej, dyrektor wykonawczy albo likwidator, na których ciąży obowiązek zgłoszenia upadłości spółki europejskiej, nie zgłaszając tego wniosku pomimo powstania warunków uzasadniających upadłość według przepisów o postępowaniu upadłościowym i naprawczym - na podstawie art. 129 uSE - podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Z zapisów znajdujących się w art. 129 uSE w sposób niebudzący wątpliwości wynika, że do spółki europejskiej stosuje się wprost polską ustawę z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze⁹. Taką rolę wspomnianej ustawie przyznał pkt 20 wstępu do rozporządzenia 2157/2001, stwierdzający, iż rozporządzenie to nie obejmuje innych kwestii prawnych, takich jak min. niewypłacalność. Zamiast niego stosuje się przepisy prawa państwa członkowskiego. Szczegółowo nawiązuje do tej kwestii art. 63 rozporządzenia, albowiem w odniesieniu m.in. do likwidacji i niewypłacalności spółka europejska podlega przepisom prawa, jakie stosowałoby się do spółki akcyjnej, utworzonej zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym mieści się siedziba statutowa spółki europejskiej.

Artykuł 382 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego zalicza do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich sprawy upadłościowe, jeżeli w Polsce znajduje się główny ośrodek działalności gospodarczej dłużnika. Ustęp 2 powołanego przepisu stanowi o jurysdykcji sądów polskich także wtedy, gdy dłużnik prowadzi w Polsce działalność gospodarczą albo ma tam miejsce zamieszkania lub siedzibę czy też majątek.

Podstawy ogłoszenia upadłości przedstawiono w części pierwszej działu III p.u.n., a więc do spółki europejskiej stosuje się ogólne zasady określone w tej ustawie. Artykuł 10 p.u.n. pozwala na ogłoszenie upadłości w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Pod pojęciem niewypłacalności ustawa rozumie sytuacja, gdy podmiot nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań. Względem osób prawnych, a więc i spółki europejskiej, za niewypłacalną uważa się jednostkę, której zobowiązania przekroczą wartość jej majątku, nawet jeżeli na bieżąco wykonuje te zobowiązania. Wykluczono możliwość ogłoszenia upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonywaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10 proc. wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika - art. 12 ust. 1 p.u.n. Przepisu tego nie stosuje się jednak, jeśli niewykonanie zobowiązań ma charakter trwały albo gdy oddalenie wniosku może spowodować pokrzywdzenie wierzycieli. Ustalenie podstaw do zgłoszenia wniosku o upadłość jest na tyle istotne, że art. 22 ust. 1 pkt 3 p.u.n. nakazuje, by w treści wniosku znalazło się wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek, oraz ich uprawdopodobnienie.

Artykuł 129 uSE nieco inaczej formułuje nakaz złożenia takiego wniosku, niż analogiczny art. 586 k.s.h. w stosunku do polskich spółek prawa handlowego. Wymienia on osoby według kryterium funkcji pełnionej w spółce europejskiej, dodając przy tym: „na których ciąży obowiązek zgłoszenia wniosku o upadłość”. Nie każdy członek organu kolegialnego podpada zatem pod art. 129 uSE, lecz tylko ten który ma w statucie przewidziane uprawnienie do podjęcia takiego działania. Wykładni tego zwrotu w sukurs przychodzi art. 20 ust. 2 pkt 2 p.u.n., ponieważ wniosek o ogłoszenie upadłości w stosunku do osoby prawnej może zgłosić każdy, kto ma prawo ją reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami. W płaszczyźnie odpowiedzialności karnej decyduje więc treść wewnętrznych uregulowań kompetencyjnych w spółce europejskiej. Dyrektor wykonawczy może odpowiadać zgodnie z przepisem karnym art. 129 uSE, jeśli - na podstawie art. 40 ust. 2 uSE - w jego kompetencjach, ukształtowanych w drodze uchwały rady administrującej, znajdzie się wspomniane uprawnienie. Gdyby rada administrująca nie przyznała go komukolwiek spoza swojego grona, odpowiedzialność karną za niezgłoszenie upadłości ponoszą wszyscy jej członkowie, ponieważ to oni - w myśl art. 28 uSE - prowadzą jej sprawy i ją reprezentują.

Wątpliwości tych nie wzbudza osoba likwidatora, gdyż - na podstawie art. 20 ust. 2 pkt 5 p.u.n. - w stosunku do osoby prawnej będącej w likwidacji wniosek może również zgłosić każdy z likwidatorów.

Termin do złożenia wniosku o upadłość jest istotny, ponieważ dokonanie tego w przewidzianym przez ustawę czasie uchyla groźbę narażenia się na karnoprawne konsekwencje. Nie można zapominać, iż jest to przestępstwo, którego źródło tkwi w zaniechaniu podjęcia stosownego działania. Karze podlega w opisywanym przypadku niezłożenie w ogóle takiego wniosku bądź też złożenie go po upływie ustawowego terminu, a więc spóźnienie. Artykuł 21 ust. 1 p.u.n. nakazuje dłużnikowi (spółce europejskiej) złożenie wniosku o upadłość nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości. Z praktycznych obserwacji funkcjonowania spółek kapitałowych wynika, iż dotrzymanie tego dwutygodniowego terminu bywa częstokroć niemożliwe. Nawet opinie biegłych z zakresu księgowości sporządzone na potrzeby postępowania karnego nie zawsze pozwalają udzielić odpowiedzi na pytanie, kiedy termin ten został przekroczony¹⁰. Czas właściwy do złożenia wniosku o upadłość - według jednego z orzeczeń sądowych - to taki, w którym to zarząd spółki nie jest w stanie realizować zobowiązań względem wszystkich jej wierzycieli¹¹. Ignorując te okoliczności i prowadząc nadal działalność gospodarczą, nawet z zamiarem realizacji swoich własnych działań naprawczych, można ponosić odpowiedzialność na podstawie tego przepisu.

Zamieszczanie nieprawdziwych danych

Na podstawie art. 127 uSE, karalne jest zamieszczanie nieprawdziwych danych albo dołączanie nieprawdziwego oświadczenia do wniosku o wydanie zaświadczenia, o którym mowa w art. 25 ust. 2 rozporządzenia, albo zaświadczenia, o którym mowa w art. 8 ust. 8 rozporządzenia, albo do wniosku o wpis spółki europejskiej do rejestru. Przewidywany wymiar kary to grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności do roku. Przepis ten jest wyjątkiem na tle pozostałych przepisów karnych ustawy, ponieważ dopuścić się tego czynu może każdy, a nie tylko członek jej władz. Rozporządzenie w art. 13 postanawia, że dokumenty i informacje dotyczące spółki europejskiej, podlegające ogłoszeniu na podstawie niniejszego rozporządzenia, ogłasza się w sposób określony przez prawo państwa członkowskiego, w którym spółka ta ma swoją statutową siedzibę, zgodnie z Dyrektywą 68/151/EWG¹².

Artykuł 25 rozporządzenia nawiązuje bezpośrednio do kontroli legalności połączenia spółek. Ustęp 2 tego artykułu postanawia, że w każdym z zainteresowanych państw członkowskich sąd, notariusz lub inny właściwy organ wydaje zaświadczenie potwierdzające w sposób nie budzący wątpliwości wykonanie wszystkich czynności i formalności wymaganych przed przeprowadzeniem połączenia. Prawidłowość danych służy zapewnieniu kontroli procedury, a ponadto kontroli zachodzących zmian w treści dokumentów, w odniesieniu do wymiany akcji bądź procedury ustalenia wysokości spłaty dla akcjonariuszy mniejszościowych. Artykuł 20 ust. 2 rozporządzenia określa składniki wniosku o wydanie zaświadczenia wymienionego w art. 25 ust. 2:

• dowód ogłoszenia danych zgodnie z art. 21 rozporządzenia, który z kolei obejmuje formę prawną, firmę i statutową siedzibę każdej z łączących się spółek, rejestr, w którym zostały złożone dokumenty określone w art. 3 ust. 2 Dyrektywy 68/151/EWG dla każdej z łączących się spółek oraz numer wpisu do tego rejestru, wskazanie zasad wykonywania praw wierzycieli danej spółki zgodnie z art. 24 rozporządzenia oraz adresu, pod którym można bezpłatnie uzyskać pełne informacje na temat tych zasad, wskazanie zasad wykonywania uprawnień przysługujących akcjonariuszowi mniejszościowemu danej spółki zgodnie z art. 24 oraz adresu pod którym można bezpłatnie uzyskać pełną informację na temat owych zasad, proponowaną firmę i statutową siedzibę spółki europejskiej,

• uchwała o połączeniu w celu założenia spółki europejskiej, podjęta zgodnie z przepisami k.s.h. oraz zgodnie z art. 16 uSE,

• dowód wykupu akcji akcjonariuszy spółki, którzy głosowali przeciwko połączeniu i zażądali wykupu zgodnie z art. 17 uSE,

• oświadczenie członków zarządu spółki w przedmiocie zaskarżenia uchwały o połączeniu,

• uchwała walnego zgromadzenia spółki uczestniczącej zatwierdzającą porozumienie o zaangażowaniu pracowników, jeżeli zgromadzenie zastrzegło sobie prawo zatwierdzenia zgodnie z art. 23 ust. 2 rozporządzenia.

Zaświadczenie, o którym mowa w art. 9 ust. 8 rozporządzenia, zawierające wady podpadające pod karę, dotyczy z kolei czynności przeniesienia siedziby spółki. Tak samo, jak w art. 25 ust. 2 rozporządzenia, również i w art. 8 ust. 8 sąd, notariusz lub inny właściwy organ w państwie członkowskim, w którym spółka ta ma swoją siedzibę, wydaje zaświadczenie potwierdzające w sposób niebudzący wątpliwości dopełnienie czynności i formalności wymaganych przed przeniesieniem. Dodatkowo, przepis art. 8 ust. 7 rozporządzenia wprowadza wymóg polegający na tym, iż przed wydaniem zaświadczenia przez właściwy organ spółka europejska musi wykazać, że w odniesieniu do zobowiązań powstałych przed ogłoszeniem planu przeniesienia, interesy wierzycieli oraz posiadaczy innych praw w stosunku do spółki europejskiej, w tym podmiotów prawa publicznego, są należycie chronione, zgodnie z wymaganiami prawa państwa członkowskiego, w którym znajduje się dotychczasowa siedziba statutowa spółki europejskiej. Poza tym, wniosek o wpis do rejestru spółki europejskiej, przenoszącej siedzibę statutową na terytorium Polski zgodnie z art. 53 ust. 1 uSE, powinien zawierać również dane, o których mowa w art. 318 pkt 1-5, 7 i 8 oraz 10-12, jak też z art. 319 § 1 k.s.h. Do zgłoszenia dołącza się dodatkowo zaświadczenie określone w art. 8 ust. 8 rozporządzenia.

Ostatnią z wymienionych w art. 127 uSE przesłanek karalności jest zamieszczenie nieprawdziwych danych albo nieprawdziwego oświadczenia do wniosku o wpis spółki europejskiej do rejestru. Chodzi o następujące dokumenty:

- zaświadczenie określone w art. 25 ust. 2 rozporządzenia, a w przypadku założenia holdingowej spółki europejskiej:

- dokumenty pozwalające na stwierdzenie, że są spełnione wymagania określone w art. 2 ust. 2 rozporządzenia,

- plan utworzenia spółki europejskiej oraz opinia biegłego lub biegłych, sporządzone zgodnie z art. 32 rozporządzenia, częścią którego jest także plan zawierający dane przewidziane w art. 20 ust. 1 lit. a, b, c, f, g, h, i. Spośród nich na uwagę - z punktu widzenia restrykcji art. 127 uSE - zasługują informacje o stosunku wymiany akcji i wysokości ewentualnych dopłat, zasady przyznania akcji spółki europejskiej i prawa przyznane w spółce akcjonariuszom posiadającym szczególne uprawnienia w łączących się spółkach oraz posiadaczom papierów wartościowych innych niż akcje lub proponowane działania ich dotyczące, a także informacje na temat postępowania zmierzającego do zawarcia porozumienia o zaangażowaniu pracowników zgodnie z Dyrektywą 2001/86/WE,

- oświadczenia właściwych organów spółek uczestniczących stwierdzające, że w terminie do trzech miesięcy został wniesiony minimalny procent akcji lub udziałów tych spółek, określony w planie założenia spółki europejskiej,

- oświadczenie właściwych organów spółek uczestniczących stwierdzające, że przeciwko uchwale o zatwierdzeniu planu utworzenia spółki europejskiej nie wytoczono powództwa o jej uchylenie lub stwierdzające jej nieważność,

- w przypadku założenia spółki europejskiej przez przekształcenie spółki europejskiej podlegającej prawu polskiemu będą to dokumenty pozwalające na stwierdzenie, że są spełnione wymagania zawarte w art. 2 ust. 4 rozporządzenia, tj. że spółka akcyjna powstała zgodnie z prawem państwa członkowskiego, która ma swoją siedzibę i główny zarząd we Wspólnocie i od co najmniej 2 lat posiada spółkę zależną, podległą prawu innego państwa członkowskiego.

Gdy chodzi o założenie zależnej spółki europejskiej, ochronie z art. 127 uSE będą podlegać dane określone w art. 2 ust. 3 rozporządzenia. Jak widać, wachlarz informacji mogących zawierać nieprawdziwe dane jest szeroki, naruszenie którejkolwiek z nich może narazić działającą w tych warunkach osobę na odpowiedzialność karną.

Fakt ponoszenia odpowiedzialności karnej za czyn tego rodzaju na podstawie art. 127 uSE nie wyklucza ewentualnej odpowiedzialności za przestępstwo wyłudzenia poświadczenia nieprawdy zgodnie z art. 272 kodeksu karnego (dalej k.k.). Przepis ten wprowadza karę surowszą niż omawiany wcześniej art. 127 uSE, w wymiarze pozbawienia wolności do 3 lat dla tego, kto wyłudza poświadczenie nieprawdy przez podstępne wprowadzenie w błąd funkcjonariusza publicznego lub innej osoby upoważnionej do wystawienia dokumentu. Znajdzie to swoje zastosowanie do zaświadczeń wzmiankowanych w art. 8 ust. 8 i art. 25 ust. 2 rozporządzenia, albowiem w swojej treści potwierdzają wykonanie wszystkich wymaganych czynności i formalności. Istota przestępstwa wymaga świadomości karygodnego postępowania tylko po stronie wyłudzającego poświadczenie nieprawdy przedstawiciela spółki, urzędnik musi działać w najlepszej wierze i jest jedynie ofiarą podstępu drugiej strony¹³. Jednocześnie przy tej okazji należy zaznaczyć, że podstępne wprowadzenie w błąd oznacza szczególną a nie zwykłą formę wprowadzenia w błąd. Dla wypełnienia znamion tego przestępstwa nie wystarczy samo złożenie nieprawdziwego oświadczenia, ale konieczne jest podjęcie jeszcze pewnych działań np. przebiegłych, pozorujących jego zgodność z rzeczywistością i utrudniających wykrycie nieprawdy¹⁴.

Podjęcie decyzji o złożeniu zawiadomienia o przestępstwie w tym ostatnim przypadku powinno być poprzedzone dokładną analizą postępowania sprawcy, gdyż bez wykazania działania przestępczego wykluczone będzie jego ukaranie.

Dopuszczenie do nabycia własnych akcji

Artykuł 131 uSE jest podstawą do wymierzenia grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy członkom zarządu, członkom rady administrującej, dyrektorowi wykonawczemu bądź likwidatorowi spółki europejskiej, jeżeli dopuścili do nabycia przez spółkę europejską własnych akcji albo do brania ich w zastaw.

Akcje, co do zasady, są zbywalne, w przeciwnym razie podejmowanie działalności gospodarczej pod postacią spółki akcyjnej nie znajdowałoby racjonalnych podstaw. Obrót nimi podlega jednak ograniczeniom wypływającym z całkowicie uzasadnionych obaw, zarówno o sam interes gospodarczy spółki, jak i ochronę jej wierzycieli, którzy właśnie z kapitału zakładowego mogą między innymi dochodzić zabezpieczenia swoich roszczeń majątkowych. Oceniając funkcje kapitału zakładowego zgromadzonego w drodze sprzedaży akcji akcjonariuszom, dochodzimy do wniosku, że nabywanie przez spółkę, nie tylko europejską, własnych akcji prowadzi tak naprawdę do redukcji rzeczywistego jej majątku. Zakaz nabywania przez spółkę europejską własnych akcji nie powinien nikogo dziwić, zważywszy na to, iż spółka - mając sama u siebie akcje - byłaby jednocześnie uprawniona i zobowiązana względem samej siebie¹⁵, a tak naprawdę stałaby się swoim własnym wspólnikiem¹⁶.

Zasadniczym celem omawianego przepisu karnego ma być wzmocnienie zakazu nabywania przez spółkę akcyjną wyemitowanych przez nią akcji własnych, co przewiduje art. 362 § 1 k.s.h. Jego zastosowanie do spółki europejskiej wynika wprost z art. 5 rozporządzenia. W zdaniu drugim art. 362 § 1 k.s.h. przewidziano jednak wyjątki, pozwalające spółce nabywać własne akcje w ściśle limitowanych sytuacjach obejmujących:

• nabycie akcji w celu zapobieżenia bezpośrednio zagrażającej spółce poważnej szkodzie,

• nabycie akcji, które mają być zaoferowane do nabycia pracownikom lub osobom, które były zatrudnione w spółce lub spółce z nią powiązanej przez okres co najmniej 3 lat,

• nabycie akcji w drodze sukcesji uniwersalnej,

• nabycie akcji w celi uch umorzenia,

• nabycie w pełni pokrytych akcji w drodze egzekucji celem zaspokojenia roszczeń spółki, których nie można zaspokoić w inny sposób z majątku akcjonariusza,

• nabycie w pełni pokrytych akcji nieodpłatnie,

• nabycie akcji w innych przypadkach przewidzianych w ustawie.

Takie samo ograniczenie pojawia się w art. 366 § 1 k.s.h., gdzie spółka nie może obejmować także własnych akcji (w art. 362 k.s.h. była mowa o emitowanych przez nią akcjach), a zakaz ten dotyczy również obejmowania akcji spółki przez spółkę lub spółdzielnię zależną. Ratio legis przyjętego rozwiązania sprowadza się do niedopuszczenia do „krzyżowego” obejmowania akcji przez spółki pozostające w stosunku dominacji-zależności¹⁷. Kryterium uchylającym możliwość popełnienia przestępstwa z art. 131 uSE jest również sytuacja przedstawiona w art. 515 § 1 k.s.h. W razie połączenia spółek bez podwyższenia kapitału zakładowego dopuszczalne staje się nabycie akcji własnych, lecz tylko do łącznej wartości nominalnej nie przekraczającej 10 proc. kapitału zakładowego, na co zwrócono uwagę w art. 515 § 2 k.s.h. Należy także podkreślić, że zakaz brania w zastaw akcji nie obejmuje przypadków, kiedy przysługuje on spółce z mocy samego prawa¹⁸.

Wyjątki w tym względzie przewiduje także sama ustawa o spółce europejskiej. Artykuł 18 ust. 2 uSE stanowi, że wykupu akcji w przypadku podjęcia uchwały o założeniu spółki europejskiej przez połączenie, której siedziba statutowa mieścić się ma poza granicami RP, może dokonać także spółka. Przysługuje jej prawo do nabycia w drodze wykupu akcji własnych, których łączna wartość nominalna - wraz z akcjami własnymi nabytymi dotychczas przez nią, przez jej spółki lub spółdzielnie zależne lub przez osoby działające na ich rachunek - nie przekracza 25 proc. kapitału zakładowego spółki. Spółka europejska - nabywając akcje własne - wypłaca cenę wykupu akcjonariuszom, w terminie 3 tygodni od dnia jej ogłoszenia przez zarząd spółki. Ustęp 3 stanowi, że do wykupu nie stosuje się ograniczeń rozporządzenia akcjami, wynikających ze statutu spółki.

Użyte w przepisie wyrażenie „dopuszcza” należy interpretować jako pewien splot różnorodnych i złożonych czynności, realizowanych często w dłuższym czasie, ale równocześnie odnoszących się wyłącznie do czynności związanych bezpośrednio z nabywaniem akcji bądź braniem ich w zastaw¹⁹, prowadzących do faktycznego ich nabycia przez spółkę²⁰. Odpowiedzialność za to przestępstwo zachodzi także wówczas, gdy wskazane osoby zachowują się biernie wobec poczynań innych osób przy założeniu, że mają świadomość dążenia do naruszenia istniejących zakazów.

Bezprawne wydawanie dokumentów

Przestępstwo opisane w art. 132 uSE przewiduje grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku w stosunku do członka zarządu, rady administrującej lub dyrektora wykonawczego spółki europejskiej, którzy dopuszczają do wydawania dokumentów uprawniających do wykonywania praw z akcji niedostatecznie opłaconych, przed zarejestrowaniem spółki europejskiej, jak również w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego - przed zarejestrowaniem podwyższenia. Zadaniem przepisu jest niewątpliwa ochrona interesów majątkowych tej spółki oraz dyscyplinowanie jej władz w przestrzeganiu zakazów obejmujących wydawanie akcji. W przepisie mowa jest nie o akcjach, jak to ma miejsce w odpowiedniku tego rozwiązania z art. 592 k.s.h., lecz o dokumentach uprawniających do wykonywania praw z akcji. W spółce europejskiej - podobnie jak w spółkach publicznych - akcje nie mają formy dokumentu, które zastępują wpisy na rachunku papierów wartościowych, prowadzonych przez maklerów bądź też banki. Użycie w przepisie karnym określenia „akcje” zamiast „dokumentów” prowadziłoby do faktycznej bezkarności osób odpowiedzialnych ze względu na nieprawidłowe określenie znamion przestępstwa. Pojęcie „dokumentu” jest bez wątpienia pojęciem szerszym, a przez to elastyczniejszym i uniwersalnym. W prawie obejmującym spółki kapitałowe występuje reguła rzeczywistego pokrycia kapitału zakładowego, zobowiązująca akcjonariusza do pełnego wniesienia wkładu na otrzymywane akcje. Wydanie akcjonariuszom przez zarząd wspomnianych dokumentów przed pełnym opłaceniem tworzy bowiem całkiem realne zagrożenie nieotrzymania w przyszłości wpłat od posiadaczy akcji na okaziciela²¹. Z kolei, wydawanie dokumentów przed zarejestrowaniem spółki europejskiej i w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego, a przed zarejestrowaniem tego podwyższenia powoduje, iż akcje nawet w pełni opłacone nie mają jeszcze charakteru definitywnego, a przez to występuje możliwość, że w razie odmowy rejestracji przez sąd przestaną istnieć, spółka zaś zostanie zobowiązana do zwrotu wpłaconych na ten cel kwot²².

Do akcji spółki europejskiej art. 5 rozporządzenia nakazuje stosować przepisy, które miałyby zastosowanie do spółek akcyjnych ze statutową siedzibą w państwie członkowskim, w którym jest ona zarejestrowana. Na tej podstawie zastosowanie swoje znajduje art. 16 k.s.h., z którego wynika, iż rozporządzenie akcją dokonane przed wpisem spółki do rejestru albo przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego jest nieważne. Zadaniem tego przepisu jest też ochrona nabywców akcji przed niebezpieczeństwem „pustego” nabycia prawa, gdyby nie doszło do utworzenia spółki lub zarejestrowania podwyższenia kapitału²³. Motywy takiego postępowania osób wymienionych w art. 132 uSE są w procesie formowania odpowiedzialności karnej obojętne, karze nie podlega za to nabywca dokumentów. Ten przepis karny, co trzeba w tym miejscu dodać, zabezpiecza także interesy wierzycieli spółki europejskiej, którzy poprzez zmniejszenie rzeczywistego majątku nadającego się do ewentualnego spieniężenia w przyszłości, mogą zostać pozbawieni możliwości częściowego nawet zabezpieczenia powstałych w przyszłości roszczeń. Przepis skonstruowany jest w ten sposób, że nie wyklucza jednoczesnej odpowiedzialności karnej kilku wskazanych tam osób funkcyjnych w spółce, także współdziałających świadomie ze sobą w popełnieniu czynu, w tym i pod postacią zaniechania w wykonywaniu prawidłowego nadzoru nad procedurami, prowadzącymi do wydania dokumentów uprawniających do wykonywania praw z akcji. Konfiguracji wieloosobowej nie sposób z góry wykluczyć. Przez wzgląd na art. 592 k.s.h., przestępstwo z art. 132 uSE ma charakter skutkowy, albowiem w efekcie wymienionych zachowań dochodzi do faktycznego wpuszczenia do obiegu pozornego dokumentu inkorporującego prawa z akcji²⁴.

Przeszkadzanie w utworzeniu specjalnego zespołu negocjacyjnego

Jedynym wykroczeniem, które znalazło się w omawianej ustawie, jest czyn wymieniony w art. 133. Postępowanie w tej sprawie toczy się na podstawie przepisów kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia z 24 sierpnia 2001 r.²⁵, oskarżycielem publicznym jest w tym przypadku inspektor pracy. Karze ograniczenia wolności albo grzywny podlega ten, kto - będąc członkiem właściwego organu spółki europejskiej, spółki uczestniczącej, spółki zależnej albo kierownictwa zakładu, znajdujących się na terytorium RP, niezależnie od miejsca jej statutowej siedziby:

- uniemożliwia lub utrudnia utworzenie specjalnego zespołu negocjacyjnego lub organu przedstawicielskiego, a w szczególności nie powiadamiania uprawnionych organizacji związkowych o terminie i sposobie przeprowadzenia wyborów członków specjalnego zespołu negocjacyjnego,

- uniemożliwia lub utrudnia działanie specjalnego zespołu negocjacyjnego lub organu przedstawicielskiego,

- dyskryminuje członka specjalnego zespołu negocjacyjnego, członka organu przedstawicielskiego lub przedstawiciela pracowników w związku z pełnioną przez niego funkcją.

Właściwym organem spółki, o którym mowa w art. 133, bo tylko z tego grona mogą pochodzić obwinieni o wykroczenie, jest organ zarządzający albo administrujący spółki, stosownie do przepisów prawa, któremu ta spółka podlega. Specjalnym zespołem negocjacyjnym nazwano zespół, utworzony w celu zawarcia z właściwym organem spółek uczestniczących, porozumienia w sprawie zasad zaangażowania pracowników w spółce europejskiej. Jego członkowie reprezentują pracowników zatrudnionych w spółkach uczestniczących oraz w zainteresowanych spółkach zależnych i zakładach mających wejść w skład spółki europejskiej. Organem przedstawicielskim jest z kolei organ reprezentujący pracowników na podstawie tytułu IV działu 3 lub 4 ustawy. Na właściwym organie spółki - zgodnie z art. 66 uSE - spoczywa powinność organizowania wyborów członków zespołu i powiadomienie wcześniej pracowników, zakładowych organizacji związkowych oraz organizacji związkowych w rozumieniu ustawy z 6 lipca 2001 r. o Trójstronnej Komisji do spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego²⁶, o terminie i sposobie ich przeprowadzenia, nie później niż na 14 dni przed dniem wyborów, w sposób przyjęty u danego pracodawcy. Uchybienie 14-dniowemu terminowi pociąga za sobą odpowiedzialność wykroczeniową.

Pojęcia uniemożliwiania lub utrudniania, którymi posługuje się ten przepis charakteryzując działania sprawcy, przybierają różne formy, a ich wyczerpujące wyliczenie nie wydaje się możliwe. Tym niemniej karze podlegają jednak te z nich - i to niezależnie od ich kształtu - które zdolne są wywołać wymienione skutki. Decyduje o tym ocena poprzedzona wartościowaniem zachowań oraz następstw jakie ono przyniosło. Znaczenie dyskryminacji nawiązuje nie tylko do potocznego rozumienia tego zwrotu, ale uwzględnia w dalszej kolejności regulacje kodeksu pracy. Za sprawą jednej z zasad prawa pracy, zawartej w art. 11³ kodeksu pracy, wprowadzono generalny zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji (bezpośredniej lub pośredniej) w zatrudnieniu, w szczególności ze względu na przynależność związkową. Poza tym należy mieć na względzie gwarancję z art. 18¹ k.p., przyznającą pracodawcy i pracownikom prawo tworzenia i przystępowania do organizacji w celu reprezentacji i obrony swoich praw i interesów, które ustawa zapewnia w tytule IV.

* * *

Przepisy karne dotyczące spółki europejskiej funkcjonują jeszcze, w naszym prawie zbyt krótko by można oceniać ich skuteczność i podejmować szerszą dyskusję nad ich oceną oraz nad ewentualnymi potrzebami i kierunkami zmian. W znacznej części, co starano się wykazać w niniejszej publikacji, zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej, jak też i poszczególne odmiany czynów zabronionych, odpowiadają przeważnie podobnym przepisom karnym z kodeksu spółek handlowych. Pomimo wspomnianych podobieństw, ze względu jednak na zmienioną strukturę organów wewnętrznych spółki europejskiej, ich rozbudowanie i wzajemne relacje, konieczne stało się usunięcie ewidentnej luki w szeroko pojętym prawie spółek handlowych i ustanowienie odrębnych przepisów karnych, mających zastosowanie wyłącznie w spółce europejskiej. Podmiotom decydującym się na uczestnictwo w tej właśnie formie aktywności gospodarczej o wymiarze ponadnarodowym podnoszone wątki powinny przypomnieć o konieczności przestrzegania norm prawa krajowego (właściwego ze względu na siedzibę spółki), którym nie zawsze musi być prawo polskie. Wraz ze wzrostem zainteresowania tą formą uczestnictwa w organizowaniu działalności gospodarczej - a wydaje się to tylko kwestią czasu - będą kształtowały się poglądy doktryny i orzecznictwa w spornych obszarach funkcjonowania spółki europejskiej w naszym kraju.

dr Zygmunt Kukuła 

 ¹ Dz.U. z 2005 r. Nr 62, poz. 551 z późn.zm. (dalej jako uUE).

 ² Dz.Urz. WE L 294 z 10 listopada 2001 r. (dalej jako rozporządzenie).

 ³ Dz.U. Nr 184, poz. 1539 z późn.zm.

 ⁴ Dz.Urz. WE L 294 z 2 października 2001 r.

 ⁵ Uchwała SN z 15 kwietnia 1999 r., I KZP 8/99, OSNKW 1999, z. 5-6, poz. 31.

 ⁶ J. Lachowski, T. Oczkowski, Odpowiedzialność karna członków kolegialnych organów spółek kapitałowych - wybrane zagadnienia, Prokuratura i Prawo 2006, nr 2, s. 32.

 ⁷ R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko przedsiębiorcom, Warszawa 2003, s. 39.

 ⁸ K. Stefanowicz, Odpowiedzialność karna w związku z działalnością gospodarczą, Warszawa 1992, s. 169.

 ⁹ Dz.U. Nr 60, poz. 535 z późn.zm. (dalej jako p.u.n.).

¹⁰ Z. Kukuła, Problemy ochrony spółek kapitałowych w prawie polskim, Prokuratura i Prawo 1999, nr 3, s. 119.

¹¹ Wyrok SA w Warszawie z 11 lipca 2002 r., I ACa 1428/01, OSA 2004, z. 8, poz. 23.

¹² Dz.Urz. WE L 65 z 14 marca 1968 r., s. 8 z późn.zm.

¹³ Wyrok SN z 21 października 1935 r., 2K 1366/35, zb. O. 1936, z. 5, poz. 183.

¹⁴ Wyrok SN z 4 czerwca 2003 r., WA 26/03, OSNKW 2003, z. 9-10, poz. 83.

¹⁵ J. Giezek, D. Wnuk, Odpowiedzialność cywilna i karna w spółkach prawa handlowego, Warszawa 1994, s. 107.

¹⁶ S. Sołtysiński, Kodeks handlowy, Warszawa 1998, s. 1278.

¹⁷ J. Strzępka, Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2001, s. 926.

¹⁸ S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumowski, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych, tom 3, Warszawa 2002, s. 447.

¹⁹ R. Zawłocki, op. cit., s. 85.

²⁰ M. Bojarski, M. Radecki, Pozakodeksowe prawo karne, tom 2, Warszawa 2003, s. 247.

²¹ R. Zawłocki, op. cit., s. 125.

²² S. Sołtysiński, Kodeks handlowy, Warszawa 1998, s. 1278.

²³ A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do art. 1-300 k.s.h., tom 1, Kraków 2002. s. 114.

²⁴ R. Zawłocki, op. cit., s. 130.

²⁵ Dz.U. Nr 106, poz. 1148 z późn.zm.

²⁶ Dz.U. Nr 100, poz. 1080 z późn.zm.