Odsetki w obrocie handlowym

Odsetki liczymy przy tym nie od dnia wymagalności (zapłaty wynikającej z dokumentu), ale od dnia następującego. Od tej pory narastają one każdego dnia i każdego dnia oddzielnie się przedawniają.

Kiedy należą się odsetki

Przy odsetkach w transakcjach biznesowych najważniejsza jest odpowiedź na pytanie, kiedy przedsiębiorca może domagać się ich zapłaty. W praktyce bardzo często spotyka się tłumaczenia, że zapłata nie nastąpiła z przyczyn niezależnych od dłużnika, bo np. nie otrzymał on pieniędzy od swojego kontrahenta, wyjechał za granicę, a księgowa nie wykonała stanowczej dyspozycji przelewu itp. Trzeba podkreślić, że wszystkie te okoliczności nie mają żadnego prawnego znaczenia. Odsetki należą się bowiem za opóźnienie w zapłacie niezależnie od winy dłużnika, a zatem niezależnie od tego, czy można mu postawić jakikolwiek zarzut w związku z brakiem zapłaty. Warto o tym pamiętać przy negocjacjach, które mogą doprowadzić do przedłużenia kontaktów handlowych miedzy stronami - odsetki mogą stanowić dobrą kartę przetargową. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe. Odsetki stają się wymagalne z upływem pierwszego dnia od terminu wymagalności roszczenia głównego i każdy następny dzień opóźnienia powoduje wymagalność roszczenia o odsetki za okres poprzedzający tę datę.

PRZYKŁAD

Antoni W. zawarł z kontrahentem umowę na zakup 4 kontenerów na papier. Wystawił fakturę na kwotę 23 000 zł netto (28 060 zł brutto) z datą płatności 30 października 2010 r. Kontrahent zapłacił 15 listopada 2010 r. całą kwotę wpisaną na fakturze. W takiej sytuacji, pomimo uiszczenia całej należności głównej, do zapłaty pozostanie 169,90 zł odsetek (po zaokrągleniu do dziesiątek groszy). Rezygnacja z dochodzenia odsetek może posłużyć jako argument w przyszłych pertraktacjach.

ZAPAMIĘTAJ

• Obecnie odsetki ustawowe wynoszą 13% w skali roku.

• Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki.

Odsetki są płatne periodycznie i mają charakter świadczenia ubocznego wobec wierzytelności głównej, co oznacza, że w zasadzie nie mogą istnieć bez istnienia roszczenia głównego. Są jednak na tyle ściśle związane z roszczeniem głównym, że obowiązek płacenia odsetek nie może powstać bez obowiązku uiszczenia należności głównej i w zasadzie dzieli jej losy. Z takiego stanu rzeczy płyną ważne konsekwencje praktyczne. Dłużnik mający względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju może przy spełnieniu świadczenia wskazać, który dług chce zaspokoić. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może przede wszystkim zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz na zalegające świadczenia główne. Jak wskazał SN w wyroku z 8 marca 2002 r. (sygn. akt III CKN 548/00, OSNC z 2003 r. nr 5, poz. 60): ustawowe odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, którego termin był oznaczony, stają się zaległą należnością uboczną w rozumieniu art. 451 § 1 zdanie drugie k.c. bez potrzeby uprzedniego wezwania dłużnika do zapłaty tych odsetek.

W obrocie handlowym należy unikać kwitowania zapłaty na dokumencie. Bezpieczniej jest poprosić o przelew elektroniczny i np. przesłania mailem PDF-a z generowanym elektronicznie potwierdzeniem transakcji. Z pokwitowania zapłaty dłużnej sumy wynika bowiem domniemanie zapłaty należności ubocznych (czyli m.in. odsetek). Z pokwitowania świadczenia okresowego wynika domniemanie, że spełnione zostały również świadczenia okresowe wymagalne wcześniej. Może się okazać, że przez samo stwierdzenie zapłaty głównego długu wierzyciel w sposób dorozumiany zrzeka się zapłaty odsetek. Jeśli nawet taka interpretacja byłaby zbyt surowa, to z pewnością na wierzyciela przechodzi w tym zakresie ciężar dowodu, co może uniemożliwić lub znacznie utrudnić dochodzenie odsetek w sądzie. Jeśli zatem zostaniemy poproszeni o pokwitowanie zapłaty, należy wyraźnie stwierdzić, że otrzymana kwota nie obejmuje odsetek za opóźnienie w zapłacie.

CO NA TO SĄD?

W sytuacji gdy umowa zbycia nieruchomości jest nieważna, uiszczona w pieniądzu cena nabycia podlega zwrotowi według wartości nominalnej.

Wyrok SN z 15 stycznia 2004 r. sygn. akt II CK 348/02

Odsetki maksymalne

Jeżeli stopa odsetek nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe i będzie to najczęstszy praktyczny przypadek, zwłaszcza gdy faktura nie jest wystawiana na podstawie pisemnej umowy, a jest tylko wyrazem ustnych ustaleń między stronami i faktycznego wykonania usługi. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy. Niedopuszczalne jest zastrzeganie w umowach odsetek wyższych niż czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego NBP. Odsetki maksymalne zależą więc od aktualnego poziomu stóp procentowych. Od 26 czerwca 2009 r. stopa kredytu lombardowego to 5%, zatem odsetki maksymalne wynoszą 20% w skali roku. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza tę wartość, to należą się odsetki maksymalne. Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się polskie przepisy antylichwiarskie. Co ciekawe, wskazane przepisy dotyczą również umów zawieranych przed ich wejściem w życie.

CO NA TO SĄD?

Odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, określone przed wejściem w życie ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 157, poz. 1316), w wysokości 360% rocznie stanowią lichwę; (...) są nagannym zachowaniem wierzyciela, sprzecznym z zasadami współżycia społecznego. Czynność prawna zawierająca postanowienia sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jest nieważna w zakresie, w którym sprzeniewierza się tym zasadom (art. 58 § 2 k.c.).

Wyrok SN z 27 maja 2010 r. sygn. akt III CSK 248/09, Palestra z 2010 r. nr 7-8, poz. 263

Odsetki od odsetek

Przepisy nie pozwalają na dowolną kapitalizację odsetek. Zgodnie z art. 482 k.c. od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Nie dotyczy to pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe - w tym wypadku wcześniejsza kapitalizacja jest dopuszczalna. Jak wskazał SA w Katowicach w wyroku z 12 lutego 1992 r. (sygn. akt I ACr 31/92, OSA z 1992 r. nr 7, poz. 62): zgodnie z art. 482 § 1 k.c. od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia powództwa. Żądanie odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek możliwe jest dopiero od momentu wytoczenia powództwa o odsetki, a nie za okres wcześniejszy, co stanowi dodatkową ochronę dłużnika przed nadmiernym obciążeniem. W praktyce zatem, jeśli przedsiębiorca chce skorzystać z możliwości obciążenia dłużnika procentem składanym, nie ma zbyt wielkich możliwości. Nieważna będzie bowiem zgoda dłużnika wyrażona przed powstaniem zaległości. Problematyczne jest przy tym, czy dłużnik już po powstaniu choćby niewielkiej zaległości może się zgodzić na bezterminowe doliczanie odsetek od odsetek, czy też może wyrazić zgodę na obciążenie procentem składanym już powstałej zaległości? Interpretacja celowościowa przemawia za drugim rozwiązaniem, co powoduje, że nieważne będzie (jako sprzeczne z ustawą, a w pewnym zakresie również z zasadami współżycia społecznego) zastrzeżenie, na mocy którego wierzyciel uzyskuje prawo do bezterminowego naliczania dodatkowych odsetek.

PRZYKŁAD

Wierzyciel wystawił fakturę (12 200 zł brutto) z datą płatności na 30 września 2010 r. Dłużnik opóźniał się jednak z zapłatą i wierzyciel wystąpił do niego na piśmie z prośbą o wyrażenie zgody na doliczanie odsetek od odsetek. Dłużnik wyraził taka zgodę 25 października. Obejmuje ona tylko okres od 1 do 25 października, a dalsze naliczanie wyższych odsetek byłoby sprzeczne z prawem.

Żądanie zasądzenia odsetek od odsetek można zgłosić już w pozwie, należycie uzasadniając, iż odsetki należą się w wyższej niż wynikałaby to z ustawy wysokości. Bardzo ważne jest przy tym właściwe umiejscowienie sytuacji w czasie, ponieważ odsetki liczymy od określonej daty. Dniem wniesienia pozwu będzie dzień złożenia pisma w sądzie na właściwym dzienniku podawczym albo data stempla pocztowego (nie ma znaczenia data widniejąca na piśmie). Warto tez pamiętać, że pod pojęciem „wytoczenie powództwa” nie zawsze będzie się kryło tylko złożenie sprawy w sądzie. Tytułem przykładu można tu wskazać na wystawiany w trybie art. 97 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z późn. zm.) bankowy tytuł egzekucyjny. Jest to po prostu dokument, który bank wysyła do sądu z prośbą o zaopatrzenie w klauzulę wykonalności i po tej czynności może on stać się podstawą egzekucji komorniczej bez konieczności przeprowadzenia rozprawy sądowej. Na takim też stanowisku stanął SN w uchwale z 27 czerwca 1995 r. (sygn. akt III CZP 76/95, OSNC z 1995 r. nr 11, poz. 155), w której czytamy: wystawienie bankowego tytułu wykonawczego (...) obejmującego odsetki od zaległych odsetekjest równoznaczne z wytoczeniem o nie powództwa w rozumieniu art. 482 § 1 k.c.

Odsetki ustawowe, za opóźnienie i zwłokę

Zazwyczaj w praktyce handlowej będziemy mieli do czynienia z odsetkami za opóźnienie lub za zwłokę. Różnica między tymi dwiema instytucjami jest taka, że zwłoka to zawinione opóźnienie. Jeśli zatem dochodzi do przekroczenia terminu spełnienia świadczenia, a dłużnikowi w efekcie tej sytuacji można postawić zarzut niestarannego działania, to mamy do czynienia ze zwłoką w prawnym rozumieniu. Oprócz odsetek przewiduje ona przede wszystkim sankcję w postaci możliwości odstąpienia od umowy. Zgodnie z art. 481 § 1 k.c., jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Roszczenie o odsetki powstaje od chwili opóźnienia i obejmuje okres aż do momentu, gdy dłużnik spełni świadczenie pieniężne. Dłużnik nie może zwolnić się z obowiązku zapłaty odsetek przez wykazanie, że nie ponosi odpowiedzialności za okoliczności, które spowodowały opóźnienie.

CO NA TO SĄD?

W razie wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym odsetki należą się poszkodowanemu już od chwili zgłoszenia przezeń roszczenia o zapłatę odszkodowania. Zgodnie z art. 455 k.c., w tej bowiem chwili staje się wymagalny obowiązek sprawcy szkody do spełnienia świadczenia odszkodowawczego, który wynika ze stosunku prawnego łączącego sprawcę szkody i poszkodowanego. Jeżeli sprawca szkody uważa, że dochodzone odszkodowanie jest wygórowane, to może zapłacić świadczenie w wysokości ustalonej przez siebie. W takim wypadku spełnia świadczenie z zastrzeżeniem zwrotu. Jeżeli bowiem okaże się, że odszkodowanie w ogóle nie przysługuje poszkodowanemu albo przysługuje w mniejszej wysokości, wówczas, po orzeczeniu sądu, sprawca szkody może żądać zwrotu całego świadczenia albo nadpłaty. Jeżeli natomiast okaże się, że zapłacone świadczenie jest w niższej wysokości od orzeczonego przez sąd, to osoba odpowiedzialna za szkodę ma obowiązek pokryć niedopłatę oraz uiścić odsetki od tej niedopłaty (jeżeli poszkodowany będzie ich żądał).

Wyrok SN z 18 lutego 2010 r. sygn. akt II CSK 434/09, niepublikowany

 

Terminy zapłaty w transakcjach handlowych

Odmienne zasady stosujemy w przypadku transakcji określonych w ustawie art. 5-9 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. nr 139, poz. 1323 z późn. zm.). W rozumieniu tej ustawy transakcją handlową jest umowa, której przedmiotem jest odpłatne dostarczanie towaru lub odpłatne świadczenie usług, jeżeli strony tej umowy zawierają ją w związku z wykonywaną przez siebie działalnością gospodarczą lub zawodową. Zgodnie z art. 6 ustawy, jeżeli strony w umowie przewidziały termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, wierzyciel może żądać odsetek ustawowych za okres, począwszy od 31 dnia po spełnieniu swojego świadczenia niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku - do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego. Jeżeli termin zapłaty nie został określony w umowie, wierzycielowi, bez wezwania, przysługują odsetki ustawowe za okres począwszy od 31. dnia po spełnieniu świadczenia niepieniężnego - do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego. Za dzień wymagalności świadczenia pieniężnego, uważa się dzień określony w pisemnym wezwaniu do zapłaty (np. w doręczonej fakturze lub rachunku). Jeżeli dłużnik, w terminie określonym w umowie albo wezwaniu, nie dokona zapłaty na rzecz wierzyciela, który spełnił określone w umowie świadczenie niepieniężne, wierzycielowi przysługują, bez odrębnego wezwania, odsetki w wysokości odsetek od zaległości podatkowych, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty. Co więcej, czynność prawna wyłączająca lub ograniczająca omówione uprawnienia jest nieważna.

Odsetki w prawie pracy

Wielu przedsiębiorców zapomina o tym, że odsetki należą się również na gruncie prawa pracy - np. od zaległości w wypłacie wynagrodzeń lub innych świadczeń należnych pracownikom. Podobnie należy podejść do kwestii odpraw, odszkodowań i ekwiwalentu urlopowego. Oczywiście analogiczne zasady stosujemy przy należnościach od pracownika (np. związanych z odpowiedzialnością odszkodowawczą lub odpowiedzialnością za mienie powierzone)¹. W praktyce pojawił się problem, czy pracodawca powinien wypłacać pracownikowi odsetki z urzędu? Otóż w przepisach nie ma takiego obowiązku, a pracownik może przecież zrzec się uprawienia do odsetek. Jeśli jednak pracodawca otrzyma wniosek pracownika i rzeczywiście doszło do zaległości w zapłacie, lepiej jest uiścić kwotę odsetek, ponieważ na wypadek kontroli PIP może to spowodować dodatkowe trudności (łącznie z grzywną do 2000 zł nakładaną mandatem karnym).

ZAPAMIĘTAJ

Pracownikowi, któremu pracodawca nie wypłaca w terminie świadczeń, należą się odsetki ustawowe.

PRZYKŁAD

Pracownik był zatrudniony w spółce jawnej od 2001 r. Został zwolniony za trzymiesięcznym wypowiedzeniem z powodu likwidacji stanowiska pracy. Okres wypowiedzenia upłynął 30 września 2010 r. W takiej sytuacji pracownikowi należy się odprawa z tytułu zwolnień grupowych w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia (6600 zł). Datą wymagalności odprawy jest dzień rozwiązania stosunku pracy, co oznacza, że najpóźniej 30 września odprawa powinna być już na rachunku bankowym pracownika. 1 października będzie pierwszym dniem opóźnienia i od tego dnia codziennie będą narastać odsetki ustawowe w wysokości 2,35 zł (liczymy je od kwoty brutto).

PRZYKŁAD

Pracownik spółki z o.o. wyrządził pracodawcy szkodę w mieniu powierzonym przez zniszczenie (zalanie gorącą kawą) laptopa o wartości 4500 zł. Pracodawca wystąpił o zapłatę całej wskazanej kwoty 27 października 2010 r. Odsetki ustawowe liczone oddzielnie za każdy dzień opóźnienia należą się jednak w takim wypadku nie od daty wezwania, ale od dnia następnego po dacie wyrządzenia szkody. W przypadku mienia powierzonego niezależnie od stopnia winy pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w pełnej wysokości.

Przedawnienie

Odsetki przedawniają się oddzielnie za każdy dzień zaległości. Precyzyjnie ujął ten problem SN w uchwale z 5 kwietnia 1991 r. (sygn. akt III CZP 20/91, OSNC z 1991 r. nr 10-12, poz. 120) stwierdzając, że: roszczenie o odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego staje się wymagalne osobno w każdym dniu opóźnienia i w związku z tym przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia². Jako świadczenie okresowe odsetki przedawniają się w zasadzie w terminie trzyletnim. Jeśli jednak termin przedawnienia roszczenia głównego jest krótszy, to stosujemy go również do odsetek. Najlepiej będzie posłużyć się przykładem opartym na często występującej w praktyce tzw. sprzedaży profesjonalnej. Zgodnie z art. 554 k.c. roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych przedawniają się z upływem lat dwóch. Na tle tego przepisu doszło do rozbieżności co do terminu przedawnienia odsetek. Powszechnie uważano, że po dwóch latach przedawnia się roszczenie przedsiębiorcy o zapłatę należności głównej z umowy sprzedaży, natomiast roszczenie o odsetki od tej należności - dopiero po trzech latach. Tak było do wydania uchwały SN z 17 czerwca 2003 r. (sygn. akt III CZP 37/03, niepublikowana), w której przyjęto, że roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawnia się z upływem lat dwóch. Taka interpretacja przepisów spowodowała, że termin, w którym przedsiębiorcy mogli dochodzić od dłużników odsetek za opóźnienie w zapłacie przy umowie sprzedaży skrócił się do dwóch lat. Komplikacje praktyczne dla wielu firm są oczywiste. Dlatego doszło do wydania uchwały SN z 26 stycznia 2005 r. sygn. akt III CZP 42/2004, Biul. SN z 2005 r. nr 1, poz. 11), w której stwierdzono: ustanowiony w art. 118 k.c. termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe stosuje się do roszczeń o odsetki za opóźnienie także wtedy, gdy roszczenie główne ulega przedawnieniu w terminie określonym w art. 554 k.c. Roszczenie o odsetki za opóźnienie przedawnia się jednak najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego. W praktyce oznacza to zatem, że nie ma obecnie innego terminu przedawnienia odsetek niż termin trzyletni. Jeżeli roszczenie główne przedawnia się w dłuższym terminie, to termin przedawnienia odsetek ulegnie skróceniu.

ZAPAMIĘTAJ

• Przedawnienie nie powoduje wygaśnięcia roszczenia o zapłatę odsetek. Sprawia jednak, że nie mogą być one przymusowo dochodzone i egzekwowane.

• Wyrok sąd zasądzający odsetki lub ugoda powodują przedłużenie okresu przedawnienia do 10 lat.

ADAM MALINOWSKI - radca prawny

¹ Odpowiedzialność pracownika została szczegółowo omówiona w temacie głównym PGP.

² Świadczenie pieniężne niespełnione w oznaczonym terminie albo niespełnione niezwłocznie po wezwaniu staje się od razu w całości wymagalne i może być w całości dochodzone. Natomiast roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie, chociaż powstaje już z pierwszym dniem opóźnienia, powstaje tylko co do odsetek za ten dzień. W razie dalszego opóźnienia proces powstawania tego roszczenia toczy się dalej, tzn. wierzyciel nabywa prawo do odsetek oddzielnie za każdy kolejny dzień - przez cały czas opóźnienia. Chwila powstania roszczenia o zapłatę odsetek za opóźnienie jest, przy braku ustawowo określonych terminów płatności tych odsetek, jednoznaczna z chwilą ich wymagalności, czemu dawało wyraz orzecznictwo Sądu Najwyższego m.in. w uchwale składu 7 sędziów z 22 września 1970 r. (sygn. akt III PZP 18/79, OSNCP z 1971 r. z. 1, poz. 5). Jeżeli zaś roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie powstaje i staje się wymagalne oddzielnie w każdym kolejnym dniu opóźnienia, to bieg przedawnienia tego roszczenia będzie się rozpoczynał zgodnie z treścią art. 120 k.c., również oddzielnie z każdym dniem opóźnienia.