Dochodzenie roszczeń z weksla (cz. I)

Przepisy prawne regulujące kwestię dochodzenia roszczeń w sporach pomiędzy przedsiębiorcami przewidują szereg instytucji mających na celu usprawnienie postępowania sądowego. Instytucje te zostały zasadniczo zamieszczone w dziale IVa tytułu VII księgi pierwszej części pierwszej ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, z późn. zm, cyt. w dalszej części niniejszego artykułu jako „k.p.c.”).

Niezależnie od instytucji procesowych, polskie prawo przewiduje także instytucje prawnomaterialne, których celem jest wzmocnienie pozycji jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego, a mianowicie wierzyciela - i to niezależnie od tego, czy posiada on status przedsiębiorcy. Taką właśnie instytucją jest weksel.

Weksel to papier wartościowy o treści i skutkach określonych przepisach prawa, czyli w ustawie z dnia 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37 poz. 282, cyt. dalej jako „prawo wekslowe”). Weksel jest dokumentem stwierdzającym wierzytelność pieniężną. Sam weksel jest źródłem uprawnienia, które jest inkorporowane w treści dokumentu (weksla). Wystawienie weksla zgodnie z przepisami prawa wekslowego tworzy zobowiązaniowy stosunek wekslowy, w którym występują, jak w każdym stosunku zobowiązaniowym, wierzyciele i dłużnicy. Najprościej rzecz ujmując dłużnikiem wekslowym jest wystawca weksla, trasat, który przez akcept weksla stał się jego akceptantem (art. 21-29 prawa wekslowego), poręczyciel (awalista - art. 30-32 prawa wekslowego) oraz indosant (żyrant - art. 11-20 prawa wekslowego).

Prawo wekslowe wyróżnia dwa rodzaje weksli:

- weksel trasowany (w którym wystawca weksla poleca trasatowi zapłacenie remitentowi określonej sumy pieniężnej)

- weksel własny (w którym wystawca weksla przyrzeka remitentowi zapłatę określonej sumy pieniężnej)

Ze względu na termin płatności weksla wyróżnia się weksle płatne:

- za okazaniem;

- w pewien czas po okazaniu;

- w pewien czas po dacie;

- w oznaczonym dniu.

W obrocie wekslowym w Polsce najbardziej rozpowszechniony jest weksel własny płatny w oznaczonym dniu i tego rodzaju weksla dotyczy niniejszy arykuł.

 

Weksel jest dokumentem ściśle sformalizowanym. Dla ważności weksla prawo wekslowe wymaga łącznego zaistnienia wszystkich składników treści weksla. Weksel nie musi być wystawiony na urzędowym blankiecie wekslowym. Można go wystawić na zwykłej kartce papieru. Jednakże w praktyce weksle niemal zawsze są wystawiane na urzędowych blankietach wekslowych z nadrukiem odpowiedniej opłaty skarbowej. Blankiety te stanowią jednocześnie wzór ułatwiający wypełnienie dokumentu. Od dnia 1 stycznia 2007 r. od weksli nie uiszcza się opłaty skarbowej. Prawo wekslowe przewiduje siedem obligatoryjnych elementów (składników treści) weksla własnego (art. 101 prawa wekslowego). Brak któregokolwiek obligatoryjnego elementu co do zasady pociąga za sobą nieważność weksla. Nie dotyczy to jednak braku terminu płatności, miejsca płatności i miejsca wystawienia weksla. W tych przypadkach uzupełnienie treści weksla następuje w drodze domniemań prawnych wynikających z  art. 102 prawa wekslowego. Kolejność poszczególnych elementów treści weksla nie ma decydującego znaczenia, wystarczy, aby wszystkie te elementy w wekslu się znalazły. Weksel może oczywiście zawierać także inne „dodatki” (klauzule wekslowe), które nie należą do jego ustawowych części składowych. Najbardziej popularną klauzulą wekslową jest klauzula domicyliatu, o czym będzie mowa w dalszej części niniejszego artykułu.

Pomimo daleko posuniętego formalizmu, którym nacechowane są wszystkie instytucje prawa wekslowego, należy zauważyć, że błędy ortograficzne nie pozbawiają danego dokumentu cech weksla. Jak stwierdził Sąd Najwyższy „o wykładni treści weksla decyduje logiczne pojmowanie całości tekstu weksla, a nie literalne znaczenie poszczególnych słów tekstu i zachowanie reguł gramatyki. Nie można zatem uznawać weksla za nieważny z powodu błędów ortograficznych lub gramatycznych lub z powodu użycia niewłaściwego wyrazu lub niewłaściwej formy gramatycznej, jeżeli całość tekstu weksla nie pozostawia wątpliwości, że jest on zgodnym z przepisami prawa wekslowego i zwyczajami w obrocie wekslowym zobowiązaniem wekslowym.” (orzeczenie SN z dnia 28 czerwca 1935 r., C III 231/34, PPH 1936, poz. 1465; z nowszego orzecznictwa por. orzeczenie SN z dnia 23 kwietnia 1993 r., III CZP 7/93, OSN 1993, poz. 199).

 

Ustawową część składową weksla stanowi nazwa „weksel”  w samym tekście dokumentu, i to w języku, w jakim go wystawiono. Istotne, aby słowo „weksel” zostało zamieszczone w samym tekście dokumentu, ponieważ musi ono nierozerwalnie wiązać się z treścią dokumentu (oświadczenia wystawcy). Nie wystarczy zatem sam napis „weksel” nad treścią dokumentu. Weksel będzie nieważny, jeżeli zamiast słowa „weksel” zostanie użyte inne określenie, takie jak np. „dokument wekslowy”, „list wekslowy” czy „blankiet wekslowy”. Szczególną uwagę należy zwrócić na blankiety, które zawierają przyrzeczenie dłużnika zapłaty za „dokument wekslowy”. Dokument wekslowy tylko w potocznym znaczeniu może być tożsamy z wekslem. Przepisy prawa wekslowego są ściśle sformalizowane i nie przewidują w tym zakresie jakichkolwiek ustępstw. Dokument wekslowy nie jest wekslem i nie powoduje powstania stosunku wekslowego. Innymi słowy, dłużnik nie odpowiada wekslowo, jeżeli podpisał dokument wekslowy, a nie weksel.

Czasami zdarzają się sytuacje, że weksel w obrocie krajowym zostaje wystawiony w obcym języku, co jest w zupełności dopuszczalne. Problem powstaje, jeżeli taki weksel zostanie wystawiony w kilku różnych językach. S. Wróblewski twierdzi, że okoliczność ta nie powinna powodować nieważności weksla, ponieważ przyjmuje się, że weksel został wystawiony w języku, w którym zostało wyrażone bezwarunkowe przyrzeczenie zapłaty. Przyrzeczenie to bowiem stanowi wyraz charakterystyczny dla weksla (por. S. Wróblewski: Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Kraków 1936, s. 27). Nie wszyscy komentatorzy są jednak tego samego zdania. A. Szpunar twierdzi natomiast, że słowo „weksel” (czy jego obcojęzyczny odpowiednik) musi być wyrażone w tym samym języku, co przyrzeczenie zapłaty, gdyż w przeciwnym razie weksel będzie nieważny.

 

Weksel własny musi obejmować bezwarunkowe przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej. Najbardziej rozpowszechnionym w obrocie wekslowym zwrotem jest „zapłacę” bądź „zapłacimy” (jeżeli weksel został wystawiony przez kilka osób). Formalizm prawa wekslowego nie wyłącza dopuszczalności użycia także innych zwrotów, które jednoznacznie wyrażają przyrzeczenie wystawcy bezwarunkowego zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej. Przykładowo, dopuszczalne jest użycie zwrotu „przyrzekam zapłacić”. W doktrynie powstał problem wpływu użycia niewłaściwej końcówki fleksyjnej w przyrzeczeniu zapłaty. Chodzi tutaj o ustalenie osoby, która jest zobowiązana wekslowo (czy jest to trasat czy wystawca). W wyroku z dnia 23 stycznia 1998 r. (I CKN 431/97, OSNC 1998/7-8 poz. 130) Sąd Najwyższy orzekł, że wykładnia weksla jest dopuszczalna również w zakresie ustalenia rodzaju weksla, a tym samym charakteru zobowiązania wystawcy. Uznano bowiem, że jeżeli w tekście drukowanym weksla nie dopisano do słowa „zapłac” litery „ę”, fakt ten nie może pozbawiać tego dokumentu cech ważności, skoro weksel ten ma wszystkie dalsze przesłanki konieczne do uznania go za ważny (orzeczenie SN z dnia 22 maja 1959 r., 3 CR 1068/58, nie publikowane). W innym orzeczeniu stwierdzono, że jeżeli inne przesłanki ważności weksla własnego zostały spełnione, zastosowanie w dokumencie formuły „zapłaci” zamiast przyrzeczenia wystawcy „zapłacę” nie ma znaczenia dla skuteczności zobowiązania wekslowego wystawcy (uchwała SN z dnia 23 kwietnia 1993 r., II CZP 7/93, OSP 1993, poz. 246). W praktyce często mamy do czynienia z wekslami, w których wystawca składa oświadczenie w trzeciej osobie liczby pojedynczej, iż bezwarunkowo zapłaci remitentowi określoną sumę pieniężną. Oświadczenia takie mogą przybierać postać „Jan K. zapłaci spółce X Sp. z o.o. sumę 10 000 zł” oraz zawierać podpis Jana K. Weksel taki należy więc uznać za ważny.

Przyrzeczenie zapłaty złożone pod jakimkolwiek warunkiem unieważnia weksel. Weksel będzie nieważny, jeżeli przyrzeczenie zapłaty będzie uzależnione od istnienia podstawy prawnej świadczenia wystawcy weksla. Należy bowiem zaznaczyć, że przy wekslu własnym nie występuje stosunek pokrycia. Nie oznacza to oczywiście niedopuszczalności zawarcia umowy pomiędzy wystawcą weksla a remitentem, iż ten ostatni zrobi użytek z weksla w razie spełnienia się określonego warunku, np. w razie braku zapłaty należności wynikającej z umowy sprzedaży. Przedstawienie wówczas weksla do zapłaty naraża remitenta na odpowiedzialność odszkodowawczą wobec wystawcy na zasadzie art. 415 i nast. k.c., nie powoduje jednak nieważności weksla. Przedmiotem przyrzeczenia może być wyłącznie zapłata sumy pieniężnej, która ponadto musi być oznaczona w samej treści weksla. Suma pieniężna, którą wystawca przyrzekł zapłacić stanowi sumę wekslową. Do ważności weksla niezbędne jest podanie wysokości sumy wekslowej oraz waluty, w której suma została wyrażona. Brak któregokolwiek z tych elementów czyni weksel nieważnym - nawet wówczas, gdy z okoliczności towarzyszących wystawieniu weksla można bez trudu określić wysokość zobowiązania wystawcy, bądź walutę tego zobowiązania. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 września 1995 r., III CZP 105/95, (OSP 1996, nr 1, poz. 5; aprobująca glosa A. Szpunara została opublikowana w OSP 1996, nr 5, poz. 87): „brak oznaczenia waluty, w jakiej wyrażono sumę wekslową, powoduje, że odnośny dokument nie jest uważany za weksel”.

 

Przepisy prawa wekslowego nie wprowadzają obowiązku wyrażania sumy wekslowej cyframi i słownie, wbrew temu, co na pierwszy rzut oka mogłaby sugerować literalna wykładnia art. 6 prawa wekslowego. Najczęściej podaje się sumę pieniężną słowami, a ponadto cyframi w górnej części weksla. Należy zauważyć, iż przepis art. 6 prawa wekslowego stanowi jedynie, że „weksel, w którym sumę wekslową napisano literami i liczbami, w razie różnicy ważny jest na sumę, napisaną literami”. Nie wprowadza jednak obligu wyrażania sumy wekslowej tymi dwoma sposobami, a jedynie rozstrzyga sprzeczności w tym zakresie. Do ważności weksla wystarczy jednorazowe podanie sumy wekslowej w jakikolwiek sposób (także cyframi), ale - co najistotniejsze - musi to nastąpić w samym tekście weksla. Oznaczenie sumy wekslowej musi się mieścić w zwrocie, który zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie zapłaty. Jeżeli sumę wekslową wpisano tylko u góry dokumentu, ponad osnową weksla (treścią oświadczenia wystawcy), weksel będzie nieważny. Późniejsze wpisanie sumy wekslowej należy traktować jako wypełnienie weksla in blanco (por. orzeczenie SN z dnia 8 listopada 1932 r., PPH 1933, nr 3, poz. 132).

Istotny problem praktyczny powstał na tle odsetek w sumie wekslowej. Nie chodzi tutaj o oprocentowanie sumy wekslowej, uregulowane w art. 5 prawa wekslowego, lecz o problem ujęcia odsetek w samej sumie wekslowej - w przypadku weksla płatnego w oznaczonym dniu. Nie chodzi tutaj także o samą dopuszczalność objęcia sumą wekslową odsetek, gdyż ta nie budzi żadnych wątpliwości. Problem tkwi w ustaleniu, czy odsetki - ujęte w sumie wekslowej - są nadal odsetkami, czy też - jako część sumy wekslowej, która ze swej istoty stanowi pewną całość, wyrażoną w samej treści weksla - stanowią już należność główną, od której dalsze odsetki przysługują nie za okres od wytoczenia o nie powództwa do dnia zapłaty, stosownie do treści art. 482 § 1 k.c., lecz za okres od dnia następnego po dniu płatności weksla (przedstawienia weksla do zapłaty) do dnia rzeczywistej zapłaty. Praktyka pokazuje, iż sądy niechętnie przyjmują za trafną drugą z wymienionych powyżej tez, stojąc na stanowisku, że nawet ujęcie odsetek w sumie wekslowej nie pozbawia ich takiego charakteru, choć kwestia ta nie została dotychczas definitywnie rozstrzygnięta ani w doktrynie ani w orzecznictwie Sądu Najwyższego.

Kontrowersje powstały także na tle wyznaczenia daty, do której odsetki mogą zostać w sumie wekslowej skapitalizowane w razie wypełnienia weksla in blanco. Chodzi tutaj o to, czy w sumie wekslowej dopuszczalne jest skapitalizowanie odsetek za okres do dnia wypełnienia weksla czy też do dnia jego płatności. Przepis art. 40 prawa wekslowego stanowi, iż „posiadacz wekslu nie ma obowiązku przyjmowania zapłaty przed terminem płatności” oraz że „trasat (a także wystawca weksla własnego poprzez odwołanie zawarte w art. 103 prawa wekslowego), który płaci przed terminem płatności, czyni to na własne niebezpieczeństwo”. Może to sugerować, iż remitent może ująć odsetki w sumie wekslowej do dnia płatności weksla, skoro nie ma on obowiązku przyjmować zapłaty przed tym dniem. Pozostaje otwarte pytanie, czy wcześniejsza zapłata pozbawia dłużnika wekslowego prawa dochodzenia zwrotu nienależnego świadczenia (odsetek za okres od dnia następnego po dniu zapłaty do dnia oznaczonego jako dzień płatności weksla), skoro - spełniając świadczenie wcześniej - czynił to na własne niebezpieczeństwo. Wydaje się uzasadnione przyjęcie tezy, iż art. 103 zd. 2 prawa wekslowego jest przepisem szczególnym względem przepisów kodeksu cywilnego, normujących instytucję świadczenia nienależnego i dlatego wystawca, który zapłacił sumę wekslową (wraz z odsetkami w niej skapitalizowanymi do dnia płatności weksla) przed dniem płatności weksla, nie może domagać się zwrotu części odsetek jako świadczenia nienależnego.

Weksel co do zasady musi posiadać wszystkie elementy treści, jednakże brak wskazania terminu płatności nie czyni weksla nieważnym, ponieważ nie stanowi koniecznego elementu weksla. Dopiero wskazanie kilku terminów płatności unieważnia weksel. Weksel bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem (art. 102 zd. 2 prawa wekslowego). Najczęściej spotykanym w praktyce terminem płatności weksla jest płatność w oznaczonym dniu. Oznacza to, iż niezbędne jest podanie dnia kalendarzowego. Najlepiej, gdyby został w wekslu określony dzień, miesiąc i rok, które można oznaczać także cyframi. Dopuszczalne są także inne określenia terminu płatności weksla, które nie pozostawiają żadnych wątpliwości o jaki termin płatności chodzi, np. „w Wigilię Roku Pańskiego 2010 r.”, „w Święto Nowego Roku 2012”. Niektórzy komentatorzy odrzucają konieczność podawania daty płatności weksla z uwzględnieniem roku. Np. A. Szpunar twierdzi (Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2001, s. 451), że jeżeli nie został podany rok płatności weksla, to powinno się przyjąć, że weksel jest płatny w roku wystawienia. W rachubę może wchodzić płatność w następnym roku, jeżeli podany miesiąc już minął. Ważny zdaniem tego Autora jest także weksel z oznaczeniem „płatny do dnia”, ponieważ termin płatności został w nim podany. Kwestia ta należy jednak do spornych (zob. I. Heropolitańska, Jak poprawnie wypełnić weksel w 416 przykładach, Warszawa 2002, s. 41).

Czym innym od terminu płatności weksla jest dzień wymagalności, w którym można domagać się zapłaty. Zgodnie bowiem z art. 72 prawa wekslowego, „jeżeli termin płatności wekslu przypada na dzień ustawowo uznany za świąteczny, zapłaty domagać się można dopiero w najbliższym dniu powszednim”. Problemy budzi interpretacja pojęcia „dzień świąteczny”, wobec tego, że w obowiązującym stanie prawnym brak jest ustawowego pojęcia „dnia świątecznego”. Obowiązuje jednak ustawa z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz. U. Nr 4, poz. 28), wedle której za dni wolne od pracy uważa się: niedziele, Nowy Rok, pierwszy i drugi dzień Wielkiej Nocy, 1 maja, 3 maja, pierwszy dzień Zielonych Świątek, Boże Ciało, 15 sierpnia - Wniebowzięcie NMP, 1 listopada, 11 listopada, 25 i 26 grudnia - Boże Narodzenie. Ponadto, zgodnie z orzeczeniem SN z dnia 23 stycznia 1974 r., OSPiKA 1976, poz. 145 oraz orzeczeniem SN z dnia 30 kwietnia 1976, OSN 1976, poz. 208, za dni wolne od pracy należy uznać soboty, jeżeli zostały one ustalone jako wolne w odpowiedniej drodze prawnej.

Od terminu płatności i dnia wymagalności należy także odróżnić pojęcie przedstawienia weksla do zapłaty. Zgodnie z art. 38 prawa wekslowego, „posiadacz wekslu, płatnego w oznaczonym dniu albo w pewien czas po dacie lub po okazaniu, powinien przedstawić go do zapłaty bądź w pierwszym dniu, w którym można wymagać zapłaty, bądź w jednym z dwóch następnych dni powszednich”. Przedstawienie weksla do zapłaty ma na celu umożliwienie wystawcy zapoznanie się z treścią weksla i polega na stworzeniu mu fizycznej możliwości obejrzenia oryginału weksla. Odnotować należy pogląd SN wyrażony w postanowieniu z 22 lutego 1968 r. (I CZ 115/67, OSNCP 1968/11 poz. 194), iż „nieprzedstawienie weksla do zapłaty nie uzasadnia odmowy wydania nakazu zarówno w stosunku do wystawcy, jak i indosantów”, ponieważ roszczenie wekslowe powstaje już z chwilą samego złożenia podpisu na wekslu (teoria kreacyjna), bądź - wg innego poglądu - z chwilą wydania weksla remitentowi (puszczenia weksla w obieg - teoria emisyjna). O ile nie budzi wątpliwości cel przedstawienia weksla do zapłaty, o tyle nie jest jasne to, w jaki sposób ma nastąpić przedstawienie weksla do zapłaty. Problem sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na pytanie czy spełnia wymóg przedstawienia weksla do zapłaty pisemne wezwanie wystawcy do wykupu weksla wraz ze wskazaniem miejsca, w którym może się on zapoznać z oryginałem weksla. Sądy zdają się powszechnie aprobować taką praktykę. Zgodnie z art. 4 prawa wekslowego, weksel może być płatny w miejscu zamieszkania osoby trzeciej, bądź w miejscowości, w której trasat (wystawca) ma miejsce zamieszkania, bądź w innej miejscowości.

 

Podobnie jak brak oznaczenia terminu płatności, tak również zaniechanie wpisania w wekslu miejsca płatności nie unieważnia weksla, ponieważ nie stanowi jego koniecznej części składowej. Stosownie do art. 102 zd. 3 prawa wekslowego, „w braku osobnego oznaczenia, miejsce wystawienia wekslu uważa się za miejsce płatności, a także za miejsce zamieszkania wystawcy”. Weksel będzie jednak nieważny, jeżeli żadne ze wskazanych w powołanym przepisie miejsc nie zostanie wskazane w treści weksla. Weksel może zawierać wskazanie tylko jednego miejsca płatności. Musi to być geograficznie określona i rzeczywiście istniejąca miejscowość, w której weksel powinien zostać przedstawiony do zapłaty. Wskazanie kilku miejsc płatności bądź podanie miejscowości fikcyjnej unieważnia weksel. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 24 czerwca 2005 r. (V 780/2004, opublikowanym w Monitorze Prawniczym 2006/9 str. 491), „nie dyskwalifikuje weksla wpisanie jako miejsca jego płatności siedziby spółki oznaczonej skrótem w wersji obcojęzycznej, jeśli nie powoduje to wątpliwości, co to za miejsce”.

Paweł Kierończyk

Autor jest absolwentem aplikacji sądowej, pracuje jako prawnik w Euler Hermes, Mierzejewska - Kancelaria Prawna Sp. k.

 pawel.kieronczyk@eulerhermes.com

www.eulerhermes.pl

Tel. 22 385 42 24