Kary umowne za niedotrzymanie zobowiązań

Podpisując umowę w obrocie gospodarczym, trzeba bardzo uważnie prześledzić zawarte w niej dodatkowe postanowienia. Do najczęściej spotykanych należą tzw. klauzule zabezpieczające, wśród których prym wiodą odsetki i kary umowne.

Odsetki za opóźnienie

Podstawowym zabezpieczeniem dla wierzyciela są odsetki. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Nie ma zatem znaczenia brak zawinienia. Jeżeli stopa odsetek nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże, gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy. W razie zwłoki dłużnika (jest to opóźnienie zawinione, czyli takie, z którego dłużnikowi można postawić zarzut) wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Przepisy nie pozwalają też na dowolną kapitalizację odsetek. Od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Nie dotyczy to pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe. W tym wypadku wcześniejsza kapitalizacja jest dopuszczalna.

Transakcje handlowe

Odmienne zasady stosujemy w przypadku transakcji określonych w ustawie o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Zgodnie z jej regulacjami - jeżeli strony w umowie przewidziały termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, wierzyciel może żądać odsetek ustawowych za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu swojego świadczenia niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku - do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego. Jeżeli termin zapłaty nie został określony w umowie, wierzycielowi, bez wezwania, przysługują odsetki ustawowe za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu świadczenia niepieniężnego - do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego. Za dzień wymagalności świadczenia pieniężnego uważa się dzień określony w pisemnym wezwaniu do zapłaty (np. w doręczonej fakturze lub rachunku). Jeżeli dłużnik, w terminie określonym w umowie albo wezwaniu, nie dokona zapłaty na rzecz wierzyciela, który spełnił określone w umowie świadczenie niepieniężne, wierzycielowi przysługują, bez odrębnego wezwania, odsetki w wysokości odsetek od zaległości podatkowych, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty. Co więcej, czynność prawna wyłączająca lub ograniczająca omówione uprawnienia jest nieważna.

PRZYKŁAD

SKUTKI OPÓŹNIENIA Z ZAPŁATĄ

Dostawca Atos podpisał 10 maja 2007 r. z Porto umowę dostawy komponentów komputerowych za cenę 150 000 zł. Została ona wykonana przez dostawcę 17 maja. Termin zapłaty strony ustaliły na 2 miesiące, a zatem Atos może już od 18 czerwca (począwszy od 31 dnia) żądać odsetek ustawowych, ale nie dłużej niż do dnia wymagalności zapłaty (17 lipca 2007 r.). Jeżeli zaś Porto opóźni się z zapłatą, dostawca może żądać odsetek w wysokości odsetek od zaległości podatkowych za okres od dnia wymagalności zapłaty (a w praktyce dzień po nim, czyli od 18 lipca 2007 r.).

Niedopuszczalne jest zastrzeganie w umowach odsetek wyższych niż czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego NBP. Odsetki maksymalne zależą więc od aktualnego poziomu stóp procentowych. Obecnie stopa kredytu lombardowego to 6 proc., zatem odsetki maksymalne od 28 czerwca 2007 r. wynoszą 24 proc. w skali roku. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza tę wartość, to należą się odsetki maksymalne. Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się polskie przepisy antylichwiarskie.

Kara umowna

Kara umowna dotyczy tylko świadczeń niepieniężnych. Po prostu można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Kary umowne zastrzega się ponadto na wypadek odstąpienia od umowy, a także za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu świadczenia niepieniężnego (np. oddaniu zamówionego dzieła). W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości, bez względu na wysokość szkody. Może się nawet zdarzyć, że wierzyciel w ogóle szkody nie poniesie, a i tak kary umownej zażąda. Natomiast żądanie odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy jest ona rażąco wygórowana.

Rodzaje kar umownych
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

WAŻNE

ZOBOWIĄZANIA NIEPIENIĘŻNE

Karę umowną można zastrzec tylko w odniesieniu do zobowiązania niepieniężnego. Niedopuszczalne jest więc żądanie kar umownych za nieterminową płatność - sankcją są bowiem w tym wypadku odsetki za opóźnienie.

Zasady przedawnienia

Warto wiedzieć, że odsetki jako świadczenie okresowe przedawniają się z upływem trzech lat, ale w dość ciekawy sposób. Otóż termin przedawnienia liczymy za każdy dzień oddzielnie. Jest to konsekwencją faktu, że odsetki stają się wymagalne osobno w każdym dniu opóźnienia. Co oczywiste, powstał też problem w sposobie liczenia terminu przedawnienia przy przepisach szczególnych (np. art. 554 kodeksu cywilnego, który przewiduje dwuletni termin przedawnienia roszczeń z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy). Mogłoby bowiem dojść do sytuacji, w której odsetki przedawniałyby się dłużej niż roszczenie podstawowe, co oczywiście prowadziłoby do trudnych do zaakceptowania konsekwencji. Dlatego przyjęto, że roszczenia o odsetki za opóźnienie przedawniają się odrębnie od roszczenia głównego, z tym jednak zastrzeżeniem, iż nie później niż z upływem terminu przedawnienia roszczenia głównego.

Z kolei roszczenie o zapłatę kary umownej przedawnia się w tych terminach, w których przedawniają się roszczenia odszkodowawcze wynikające z danego stosunku prawnego. Jeśli zatem mamy do czynienia z trzyletnim przedawnieniem roszczenia związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej (art. 118 k.c.), to również kara umowna przedawni się w tym terminie.

PODSTAWA PRAWNA

l Art. 481-485 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.).

l Art. 5-9 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. nr 139, poz. 1323 ze zm.).

ADAM MALINOWSKI

Autor jest radcą prawnym

gp@infor.pl